url
stringlengths 37
41
| id
stringlengths 1
5
| text
stringlengths 2
134k
| title
stringlengths 1
120
|
|---|---|---|---|
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=7943 | 7943 | Àríwá Amẹ́ríkà
Àríwá Amẹ́ríkà | Àríwá Amẹ́ríkà |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=8012 | 8012 | Ọ̀rànmíyàn
Nínú ìtàn àròsọ/àtẹnudẹ́nu ilẹ̀ Yorùbá Ọ̀rànmíyan tàbí Ọ̀rányàn jẹ́ Ọba Láti Ilé-Ifẹ̀ bẹ́ẹ̀ ni ó tún jẹ́ ọmọ Odùduwà. Ohun ni ìtàn àròsọ ẹnu yí sọ wípé ó dá ìlú Ọ̀yọ́ sílẹ̀. | Ọ̀rànmíyàn |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=8080 | 8080 | Mọ̀nàmọ́ná
Mọ̀námọ́ná je itusile agbara isele ina larin ayika afefe; isele ina yi lo n fa àgbàrá òjò àrá wa. | Mọ̀nàmọ́ná |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=8371 | 8371 | 2001
<ns>10</ns>
<id>10717</id>
<revision>
<id>160243</id>
<parentid>157824</parentid>
<timestamp>2011-01-04T16:45:12Z</timestamp>
<contributor>
<username>Demmy</username>
<id>193</id>
</contributor>
<model>wikitext</model>
<format>text/x-wiki</format>
Ọ̀rúndún |
Ọ̀rúndún 21.0k
◄◄ |
|
|
2001
Odun 2001 | 2001 |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=8519 | 8519 | Ilu Ọyẹ́
Yemitan
Yoruba oral literature
Poetry
Ijala
Literature
Ọladipọ Yemitan
Ijala Aré Ọdẹ
Itan ilu Oye ati Igbeti
Oye
Igbeti
Itan Ilu Ọyẹ́ ati Ìgbẹ́tì Ojú-Ìwé 39-41..
Alaye: Ọyẹ́ ati Ígbẹ́tì jẹ meji ninu awọn ilu ilẹ Yoruba. Itan bi nwọn ti ṣe dá ilu mejèji yi silẹ ni a sọ ninu ijalá yi. Ilu Ọyẹ́ tit u tipẹ ṣugbọn Ìgbẹ́tì ṣI wà sibẹ-sibẹ.
Lẹhin itan ilu mejèji yi. Ijalá yi tun ki oríkì awọn ara ilu mejèji.
Aponle Ogun
Ogun
Apọnlé Ògún Ojú-Ìwé 42-43..
Alaye: Ó jẹ àṣà awọn ọdẹ lati ma ṣe apọnlè Ògún ti noẉn gbagbọ pe on ni o nse akoso iṣẹ ọdẹ, on ni o si ndabobo gbogbo awọn t’o nṣe ọdẹ.
Omo Odu Apanada
Odu
Ọmọ Òdù Apànàdà Ojú-Ìwé 43-44..
Alaye: Eyi yi jẹ oriki awọn Ijẹsa. Gẹgẹbi mo ti sọ ni ibẹrẹ iwe yi, o jẹ àṣà awọn ọdẹ lati ma ki ara wọn bi noẉn ba pejọ. Bi ọkan ninu wọn ba jẹ ọmọ Ijẹsa. Ijala yi ni nwọn yio fi ki i ni awujọ ọdẹ.
Idi re ti Onikoyi kii fii je okete
Okete
Onikoyi
Idi rẹ̀ ti Onikoyi kì i fi í jẹ oketé 34..
Alaye: Ni Ilẹ Yoruba, idile kọkan l’o ni ewọ̀ tirẹ̀. Idile miran wà ti kò gbọdọ fi ẹnu kan pẹpẹiyẹ; idile miran wà ti ọmọ ibẹ ko gbọdọ jẹ ejò: idile miran si wà ti ọmọ ibẹ ko gbọdọ fi agbo wẹ ọmọ. Ibomiran wà ti ọmọ ibẹ ko gbọdọ fi omi gbigbona mọ́ ara bi obinrin ba bimọ, ati bẹbẹ lọ.
Awọn ọmọ Ọlọfa Ojú-Ìwé 35-36..
Alaye: Ijalá jẹ apẹrẹ ohun ti o ma nṣẹlẹ nigbamiran nigbati baba kan ba ku, ti o fi awọn ọmọ ati ohun-ini silẹ. Ohun ti i ma ṣẹlẹ nip e olukuluku ninu awọn ọmọ rẹ̀ yio bẹrẹsi dù lati ní ipin ti o tọ́ si on ninu ogun baba wọn, olukuluku ko si jẹ gbà ki nwọn fi ọbẹ ẹhin jẹ on ni iṣu.
Olobùró ati Ẹkùn Ojú-Ìwé 37-38..
Alaye: Gbobgo enia ni o ma bẹru ẹkùn nitori agbara ati ekanna rẹ̀; ṣugbọn ọkunrin kan gboju-gboiya pe on kò ni i sa bi on ba pade ẹkùn. O ti gbojule ọfa ati ogun rẹ̀.
Iwe ti a yewo.
Ọladipọ Yemitan (1988) Ijala Aré Ọdẹ University Press Limited, Ibadan, ISBN 0-19-575217-1. | Ilu Ọyẹ́ |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=8524 | 8524 | Ọ̀fà
Ìlú Ọ̀ffà jẹ́ ìlú kan ní Ìpínlẹ̀ Kwara ní apá iwọ̀-oòrùn ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà
Ọ̀ffà ni adásílẹ́ nípasẹ̀ Olálómi Ọlọ́fà-gangan; ọmọ-aládé adé láti Ọ̀yọ́, àti irú-ọmọ tààrà tí ọba Ọ̀rànmíyàn ní Ilé-Ifè, ní bí ọdún1395. Ó jẹ́ ọdẹ olókìkí tafàtafà. Ọ̀ffà ni Olú-ìlú ìbílè ti èdè abínibí ti Ìbòlò ti àwọn ènìyàn tí ó ńsọ èdè Yorùbá ti Kwara àti Osun States. Ọ̀ffà ní Ìjọba Agbègbè àwọn ẹ̀wọ̀n márùn-ún márùn-ún, èyí ni; Essà, Ọjọmu, Balógun, Ṣawo ati Igbó-Idún. Ọ̀ffà ni ilé alákiyan obìnrin nì Mọrèmi, ẹnití o gbagbọ pe ógba àwọn Ilé-Ifè sílè lọ́wọ́ àwọn tí ń wá gbógun jà wọ̀n, lóòrèkóòrè tí ó ja Ifè, ìlè Yorùbá. | Ọ̀fà |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=8837 | 8837 | Boris Yeltsin
Bọris Nìkòláyefìts Yẹ́ltsìn (Rọ́síà: ; ]) (1 February 1931 – 23 April 2007) ni o je Ààrẹ àkọ́kọ́ ile Rọ́síà. | Boris Yeltsin |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=8877 | 8877 | Adebayo Adefarati
Adebáyò Adéfaratì (February 14, 1931 – March 29 2007) je oloselu ara orile-ede Naijiria ati Gómínà Ìpínlẹ̀ Òndó tele. Adefarati kú ní ojokandinlogbòn osù kéta odún 2007. | Adebayo Adefarati |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=8898 | 8898 | Ryszard Kapuscinski
Ryszard Kapuściński je omo ilẹ̀ Polandi tí ó jẹ́ òǹkọ̀wé àti oníròyìn kú ní ọjọ́ kejìlélógún oṣù kìíní ọdún 2007. | Ryszard Kapuscinski |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=8900 | 8900 | Cristina Fernández de Kirchner
Cristina Elisabet Fernández de Kirchner (]; born 19 February 1953), sometimes referred to by her initials CFK, je oloselu ati agbejoro ara Argentina ati aare ile Argentina tele. Òun ni obìnrin àkọ́kọ́ tí wọn yóò dìbò yàn gẹ́gẹ́ bí olórí ìjọba (President) ní ilẹ̀ Argentina. Ọwọ́ ọkọ rẹ̀, President Nestor Kirchner ni ó ti gba ìjọba lẹ́yìn ìgbà tí wọ́n ti dìbò yàn án wọlé ní ilẹ̀ náà. Ìbò náà wáyé ní oṣù kẹ́wàá ọdún 2007. | Cristina Fernández de Kirchner |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=8926 | 8926 | Memphis
'Memphis je ilu kan ni Ipinle Tennessee ni ile Amerika. | Memphis |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=8927 | 8927 | Ìjíptì
Ìjíptì tabi Orilẹ-èdè Olómìínìra Arabù ilẹ Ìjíptì je orile-ede ni Ariwa Afrika. | Ìjíptì |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=8945 | 8945 | Ìjẹ̀bú
Ìjẹ̀bú jẹ́ ọ̀kan lára àwọn ẹ̀yà èdè Yorùbá. Ó ṣòro láti sọ pàtó ìgbà tí a dá ìlú Ìjẹ̀bú sílẹ̀ nítorí pé àwọn àgbà tí a fi ọ̀rọ̀ wá lẹ́nu wò wọ́n kò mọ̀-ọ́n-kọ tàbí mọ̀-ọ́n-kà. Ṣùgbọ́n wọ́n sọ wí pé “Ajẹbú” ni orúkọ ẹni tí ó dá ìlú Ìjẹ̀bú sílẹ̀ ń jẹ́.
Ìtàn ìṣẹ̀dálẹ̀ Ìjẹ̀bú.
Ajẹbú àti Olóde jẹ́ ọdẹ. Gẹ́gẹ́ bí wọ́n ti sọ, níbi tí ẹnìkọ̀ọ̀kan wọn ti ń dẹ igbó kiri ni wọ́n ti pàdé ara wọn nínú igbó.
Báyìí ni wọ́n ṣe di ọ̀rẹ́ tímọ́tímọ́. Ní ọjọ́ kan, wọ́n dá ìmọ̀ràn láàrin ara wọn pé ó yẹ kí wọ́n dá ibìkan sílẹ̀ tí àwọn yóò fi ṣe ìbùgbé lẹ́yìn tí wọ́n bá ṣe ọdẹ lọ. Wọ́n lọ bi Ifá léèrè, Ifá si ṣe atọ́nà Ajẹbú wí pé kí ó lọ tẹ̀dó sí ibi kan, èyí tí à ń pè ní Imẹ̀pẹ̀. Olóde àti Àjànà darapọ̀ wọ́n tẹ ibi tí à ń pè ní Ìta Ajànà dó, èyí sì wà ni ìlú Ìjẹ̀bú-Òde títí di òní yìí.
Ibojì Ajẹbú wà ní Imẹ̀pẹ̀ lẹ́bàá ọjà Òyìngbò lọ́nà Èjirín tí Olóde sì wà ní ibi tí à ń pè ní “Itún Olóde” ní Ìta Àjàná títí di òní yìí. Àwọn méjì tí ó jẹ́ akíkanjú jùlọ ìyẹn Ajẹbú àti Olóde ni a pa orúkọ wọn pọ̀ tí ó wá di “AJẸ́BU-OLÓDE” èyí tí à ń pè ní ÌJẸ̀BÚ-ÒDE títí di òní olóni yìí.
Èdè Ìjẹ̀bu ni àwọn ẹ̀yà yìí máa ń sọ. A sì le rí wọn káàkiri ilẹ̀ Nàìjíríà. Àpẹẹrẹ àwọn ìlú tí a lè rí ni ẹkùn Ìjẹ̀bú ni Ìjẹ̀bú-Òde, Musin, Ata-Ìjẹ̀bú, Imọ̀pè, Òdo-Pótu, Àgọ́-Ìwòyè, Ìjẹ̀bú-Igbó, Orù, Awà, Ìlápòrú, Ìṣònyìn, Ìpàrí-Ńlá, Òdokálàbà, Ìdọwá, Merígò, Òdoogbolú, Ọ̀ṣọṣà àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ.
Ìtàn sọ pé Ilé-Ifẹ́ ni wọ́n ti sí wá. Àtipé wọ́n pẹ̀lú àwọn tí ó bá Odùduwà kúrò ní Mẹ́kà nígbà tí àwọn Mùsùlùmí gbógun ti wọ́n.
Adétoun (2003:1) ṣàlàyé pé orí ìtàn àtẹnudẹ́nu ni ìtàn Ìjẹ̀bú àti ìṣẹ̀dálẹ̀ wọn dá lé. Ọ̀kan nínú àwọn ìtàn wọ̀nyìí sọ pé Ọ̀báńta ni ó kó àwọn Ìjẹ̀bú kúrò ní Ilé-Ifẹ̀ wá tẹ̀dó sí Ìjẹ̀bú-Òde Ìtàn mìíràn fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ pé orísun àwọn Ìjẹ̀bú ni Wàdáì. Olú-Ìwà ni ẹni tó ṣe atọ́nà wọn wá sí ilẹ̀ Ìjẹ̀bú. Ajẹ́bu àti Olóde tẹ̀lé Olú-Ìwà nínú ìrìnàjò wọn wá sí agbègbè Ìjẹ̀bú. Wọ́n ṣèdàá orúkọ ìlú Ìjẹ̀bú-Òde láti ara àpapọ̀ orúkọ Ajẹ́bu àti Olóde tí ó jẹ́ àtèté tó gbajúgbajà.
Adétoun gbà pé àwọn Ìjẹ̀bú tí wọ́n sí wá sí orílẹ̀-èdè Nàìjíríà ni a lè bá ní abẹ́ ọ̀wọ́ mẹ́fà ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀. Ọ̀wọ́ àkọ́kọ́ ni wọ́n wà lábẹ́ Olú-Ìwà tí àwọn ẹ̀gbọ́n rẹ̀ Ajẹ́bu àti Olóde tẹ̀lé àwọn wọ̀nyìí ni wọ́n tẹ ọ̀pọ̀lọpọ̀ ìletò dó ní ìlú Ìjẹ̀bú-Òde. Ọ̀wọ́ kejì ni àwọn tó wà lábẹ́ Arisu ìbátan Olú-Ìwà. Ògborogondá tí a mọ̀ sí Ọ̀bánta tí o ń wá Olú-Ìwà baba baba rẹ tí ó ti kú kí ó tó dé ni ó jẹ́ ìpín kẹta.
Àjàlọ́run àti Balufẹ́ ni ó jẹ́ adarí ọ̀wọ́ kẹrìn. Èbúmàwé àti Òsémàwé ni ó wà ní ìpín karùn ún. Àwọn wọ̀nyìí ni ó ń gbé ní Àgọ́-Ìwòyè. Ọ̀wọ́ kẹfà ni Koyolu àti Ẹlẹ́pẹ̀ẹ́ àkọ́kọ́ tí wọ́n wá láti Ilé-Ifẹ̀ láti ṣe àwárí ọ̀wọ́ ti Ọbanta. Wọ́n dé ní Ọ̀rùndún keje. Àwọn wọ̀nyìí ni ojúlówó Ìjẹ̀bú-Rẹ́mọ ní ìpìlẹ̀ | Ìjẹ̀bú |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9060 | 9060 | Hausa
Hausa le toka si: | Hausa |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9086 | 9086 | Ìṣọ̀kan Áfríkà
Ìṣọ̀kan Áfríkà (Gígékúrú bí AU ní èdè Gẹ̀ẹ́sì tàbí UA jẹ́ ẹgbẹ́ ìṣọ̀kan tó ní àwọn Orílẹ̀-èdè Olómìnira Adúláwọ̀ márùnléláàádọ́ta (55) bí ọmọ ẹgbẹ́.[Morocco]] nìkan ni orílẹ̀-èdè Olómìnira tí kìí ṣe ọmọ ẹgbẹ́ àjọ Ìṣọ̀kan Adúláwọ̀ . Ìṣọ̀kan Afrikà jẹ́ dídásílẹ̀ ní ọjọ́ Kẹsàn án oṣù Keje, ọdún 2002 (9-7-2002), Àjọ (AU) ni ó kalẹ̀ sí ìlú Addis Ababa, ní orílẹ̀-èdè Ethiopia.
Àwọn ọmọ ẹgbẹ́.
Àwọn orílẹ̀-èdè ìsàlẹ̀ wọ̀nyí ni ọmọ ẹgbẹ́ Ìṣọ̀kan Áfríkà: | Ìṣọ̀kan Áfríkà |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9097 | 9097 | Olúbàdàn
Olubadan ni oruko oye oba ilu ibadan. Olubadan to wa lori oye lowolowo bayii (ni 2016) ni Sálíù Adétúnjí. | Olúbàdàn |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9098 | 9098 | Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́
Ìpínlẹ̀ Oyo jẹ́ ọ̀kan lára àwọn ìpínlẹ̀ Mẹ́rìndínlógójì tí ó wà ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Ìpínlẹ̀ yí wà ní Ìwọ̀ Oòrùn orílẹ̀-èdè Nàìjíríà, tí olú ìlú rẹ̀ sì fìdí kalẹ̀ sí ìlú Ìbàdàn, tí olú ìlú rẹ̀ sí jẹ́ ìlú kẹta tí ó lérò púpò julọ ni orílẹ̀-èdè Nàìjíríà, tí o si figbakan je ìlú Kejì tó lérò púpò julọ ní Áfríkà ri. A dá ìpínlè e Ọ̀yọ́ sílè ní ọjọ́ kẹta oṣù kejì ọdún 1976. Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́ jẹ́ ìpínlè kaarun ti èrò pọ julọ sí ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà.
Púpọ̀ nínu àwọn ará ìpínlè Ọ̀yọ́ jẹ́ Yorùbá, ti èdè Yorùbá sì jẹ èdè tí wọ́n n sọ julọ ní ìpínlè náà.
Ṣèyí Mákindé jẹ́ gómìnà ìpínlẹ́ Ọ̀yọ́.
Àwọn agbègbè ìjọba ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́.
Ìpínlẹ́ Ọ̀yọ́ ní agbègbè ìjọba ìbílẹ̀ Mẹ́tàlélọ́gbọ̀n. Awon ni:("E tun wo" awon AII Naijiria)
Ilé ẹ̀kọ́ gíga.
Awọn ilé ẹ̀kọ́ gíga wọ̀nyí ni wón wa ni ìpínlè Oyo;
Ìṣẹ̀lú.
Nípa didrarí Ìjọba ipinlẹ naa, Gómìnà tiwantiwa ní wọn ó yàn láti kè darí àti láti lè sisẹ́ pẹ̀lú àwọn ọmọ ẹgbẹ́ ilé Ìgbìmọ̀ aṣòfin ìpínlẹ̀ ilé Ọ̀yọ́. Olú ilé Ìpínlẹ̀ jẹ́ Ìpínlè Ìbàdàn. | Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́ |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9101 | 9101 | Ìpínlẹ̀ Adamawa
Ìpínlẹ̀ Adamawa (Fula: Leydi Adamaawa 𞤤𞤫𞤴𞤣𞤭 𞤢𞤣𞤢𞤥𞤢𞥄𞤱𞤢) jẹ́ ìpínlẹ̀ kan ní agbègbè àríwá-ìlà-oòrùn orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, tí ó pín ààlà pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ sí àríwá ìwọ̀-oòrùn, sí ìwọ̀-oòrùn, àti gúúsù-ìwọ̀-oòrùn nígbàtí ààlà ìlà-oòrùn rẹ̀ di apákan ààlà orílẹ̀ èdè pẹ̀lú orílẹ̀ èdè . Orúkọ rẹ̀ jẹ yọ látara ìtàn , pẹ̀lú olú-ìlú ẹ́míréétì tẹ́lẹ̀rí ti tí ó jẹ́ gẹ́gẹ́ bí olú-ìlú Ìpínlẹ̀ Adamawa. Ìpínlẹ̀ náà jẹ́ ọ̀kan lára àwọn ìpínlẹ̀ oríṣiríṣi àkóónú ní orílẹ̀ èdè Nàìjíríà pẹ̀lú áwọn ọ̀wọ́ ẹ̀yà onílùú tí ó lé ní ọgọ́rùn-ún. Wọ́n dáa sílẹ̀ ní ọdún 1991 nígbàtí ìpínlẹ̀ tẹ́lẹ̀rí túká di ìpínlẹ̀ Adamawa àti ìpínlẹ̀ .
Láàárín àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì ti orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, ìpínlẹ̀ Adamawa jẹ́ ìpínlẹ̀ ẹlẹ́ẹ̀kẹjọ tí ó gbòòrò jùlọ ní ààyè tàbí agbègbè àti ṣùgbọ́n ẹlẹ́ẹ̀kọkàndínlógún ní iye pẹ̀lú ènìyàn tí ó tó mílíọ́nnù mẹ́rinlé-ní-ìdámẹ́rin gẹ́gẹ́ bí àbájáde ọdún 2016.
Ohun tí a wá mọ̀ sí ìpínlẹ̀ Adamawa ti ní olùgbé láti bí ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn kúnfún àwọn oríṣiríṣi ẹ̀yà pẹ̀lú , , Bata (Gbwata), , Mbula-Bwazza, àti Nungurab (Lunguda) ní àáríngbùngbùn agbègbè náà; sí àríwá àti àáríngbùngbùn agbègbè náà; sí gúúsù tí ó naṣẹ̀; , , Waga, àti Wula ní ìlà-oòrùn, àti ní gúúsù nígbàtí àwọn ń gbé jákèjádò ìpínlẹ̀ náà lemọ́lemọ́ gẹ́gẹ́ bí darandaran. Ìpínlẹ̀ Adamawa jẹ́ àkóónú oriṣ́iríṣi ẹ̀sìn nígbàtí ìwọ̀n bí 55% àwọn ènìyàn olùgbé jẹ́ Mùsùlùmí Sunni àti ìwọ̀n 30% jẹ́ Kììtẹ́nì (nípàtàkì , , , àti ìjọ aláṣọ ara) nígbàtí àwọn ìwọ̀n 15% jẹ́ àwọn ẹlẹ́sìn ìbílẹ̀.
Imojuto.
Agbegbe Ijoba Ibile 21 lowa ni Ipinle Adamawa : | Ìpínlẹ̀ Adamawa |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9107 | 9107 | Ìpínlẹ̀ Akwa Ibom
Ìpínlẹ̀ Akwa Ibom jẹ́ ìpínlẹ̀ kan ní agbègbè ẹkù-ìjọba Gúúsù-Gúúsù orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, tí ó pín ààlà ní ìlà-oòrùn pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ , ní ìwọ̀-oòrùnon ìpínlẹ̀ àti Ìpínlẹ̀ , àti ní gúúsù pẹ̀lú . Ìpínlẹ̀ náà mú orúkọ rẹ̀ látara orúkọ odò tí ó pín Ìpínlẹ̀ náà sí ọgbọọgba kí ó tó sàn wọ inú . Ìpínlẹ̀ Akwa Ibom yapa wá látara Ìpínlẹ̀ nínú ọdún 1987 pẹ̀lú olú-ìlú rẹ̀ pẹ̀lú mọ́kànlélọ́gbọ̀n.
Láàárín àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì ti orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, ìpínlẹ̀ Akwa Ibom jẹ́ ìpínlẹ̀ ọgbọ̀n tí ó gbòòrò jùlọ ní ààyè tàbí agbègbè àti ẹlẹ́ẹ̀karùndínlógún ní iye pẹ̀lú ènìyàn tí ó tó mílíọ́nnù márùn-ún-àbọ̀ gẹ́gẹ́ bí àbájáde ọdún 2016.
Ayé òde-òní Ìpínlẹ̀ Akwa Ibom ti ní olùgbé láti bí ọgọ́rùn-ún ọdún sẹ́yìn tí ó kúnfún àwọn oríṣiríṣi ẹ̀yà tí wọ́n jẹ́ àbátan , , àti - àwọn ènìyàn ní , , àti agbègbè Ìpínlẹ̀ náà, lẹ́sẹsẹ. Ní àkókò ìmúnisìn, Ohun tí a wá mọ̀ gẹ́gẹ́ bí ìpínlẹ̀ Akwa Ibom báyìí pín sí oríṣiríṣi ìlú-ìpínlẹ̀ bíi àti kí ó tó padà di Ìpínlẹ̀ lẹ́bẹ́ àbò ìjọba aláwọ̀-funfun ní 1884 gẹ́gẹ́ bí apákan . | Ìpínlẹ̀ Akwa Ibom |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9109 | 9109 | Ìpínlẹ̀ Anambra
Ìpínlẹ̀ Anambra jẹ́ ìpínlẹ̀ kan láàárín àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì ní orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, ní agbègbè gúúsù-ìlà-oòrùn orílẹ̀ èdè náà. Wọ́n dá ìpínlẹ̀ náà lẹ̀ ọjọ́ kẹtàdínlọ́gbọ̀n, ọdún 1991. Ìpínlẹ̀ Anambra sopọ Ìpínlẹ̀ Delta sí ìwọ̀-oòrùn, Ìpínlẹ̀ sí gúúsù, Ìpínlẹ̀ sí ìlà-oòrùn ̀ti Ìpínlẹ̀ sí àríwá.
Gẹ́gẹ́ bí àbájáde ètò-ìkànìyàn ọdún 2022 àwọn olugbe tí wọn tó mílíọ́nnù mẹ́sàn-án ni wọ́n gbé ní Ìpínlẹ̀ náà. Orukọ Ìpínlẹ̀ náà ni wọ́n ṣàwárí ní ọdún 1976 látara àáríngbùngbùn ìlà-oòrùn Ìpínlẹ̀ náà, wọ́n fún Ìpínlẹ̀ náà lórúkọ ní ìbámu pẹ̀lú , odò tó ń sàn jákèjádò ìpínlẹ̀ náà. Anambra jẹ́ orúkọ àyálò ti . Olú-ìlú rẹ̀ ni , ìlú tó ń gbòrò ní kíákíá tí èrò inú rẹ̀ ti lé si láti Ẹgbẹ̀rún-lọ́nà-ẹ̀ẹ́dẹ́gbẹ̀rin sí mílíọ́nnù mẹ́fà láàárin ọdún 2006 sí 2020. Ìlú , tí ó jẹ́ ibùdó ìlú nínú ìtàn láti ìgbà ìmúnisìn àwọn aláwọ̀-funfun, ṣì jẹ̀ ọ̀gangan ìṣòwò láàárin Ìpínlẹ̀ náà..
Orúkọ-ìnagijẹ rẹ̀ ni "Ìmọ́lẹ̀ orílẹ̀ èdè" "Light of the Nation", Ìpínlẹ̀ Anambra jẹ́ ní orílẹ̀ èdè, bí ó ti lẹ̀ jẹ́ wí pé ìdijú-jiyàn rẹ̀ wà pèlu , agbègbè tí ó tóbi jùlọ tí ó sì pọ̀ ni èrò nínú ìgboro tí àwọn èèyàn inú rẹ̀ tó mílíọ́nnù mẹ́jọ-àbọ̀ ni wọ́n ti ṣàwárí gẹ́gẹ́ bí àbájáde Africapolis ti ọdún 2020 tí ó mú jẹ́ ìgboro-ìlú ẹlẹ́kejì tí ó gbòòrò jùlọ ní orílẹ̀ èdè Nàìjíríà ní iye àti ẹlẹ́ẹ̀kẹ́ta ní ilẹ̀-adúláwọ̀. Bakan naa gẹ́gẹ́ bí àbájáde àwọn Demographia ti ọdún 2019 ìgboro Onitsha ẹlẹ́ẹ̀kẹtàdínláàdọ́ta ìgboro-ìlú tí ó tóbi jùlọ lágbàáyé pẹlu èro mílíọ́nnù mẹ́jọ Anambra jé Ìpínlẹ̀ tí ó pọ̀ jùlọ, bí ó ti lẹ̀ jẹ́ pé ẹlẹ́ẹ̀kejì ní kíkéré ni agbègbè ni. Agbègbè tí a mọ̀ sí Ìpínlẹ̀ Anambra ti jẹ́ agbègbè tí ó lajú ókérétán láti bíi ẹlẹ́èkẹsàn ọgọ́rù-únn AD, pẹ̀lú ìlú àbáláyé , ti olú-ìlú rè jẹ́ tẹ́lẹ̀rí nínú ìtàn láàárin Ìpínlẹ̀ náà. Àwọn olùgbé Ìpínlẹ̀ Anambra jé àwọn, pẹ̀lú tí ó jẹ́ gẹ́gẹ́ bí jákèjádò ìpínlẹ̀ náà. | Ìpínlẹ̀ Anambra |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9111 | 9111 | Ìpínlẹ̀ Bauchi
Ìpínlẹ̀ Bauchi(Fula: "Leydi Bauchi" 𞤤𞤫𞤴𞤣𞤭 𞤦𞤢𞤵𞤷𞥅𞤭) jẹ́ ìpínlẹ̀ kan láàárín àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì ní agbègbè àríwá-ìlà-oòrùn orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, tí ó pín ààlà pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ àti si àríwá, pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ àti sí gúúsù, pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ àti sí ìlà-oòrùn, àti pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ sí ìwọ̀-oòrùn. Ó mu orúkọ rẹ̀ látara ìlú-onítàn , tí ó dúró gẹ́gẹ́ bí olú-ìlú rẹ̀. Wọ́n dá ìpínlẹ̀ náà sílẹ̀ ní ọdún 1976 nígbàtí Ìpínlẹ̀ tẹ́lẹ̀rí fọ́. O pẹ̀lú àwọn ojúlówó agbègbè tí ó kún Ìpínlẹ̀ , tí ó di Ìpínlẹ̀ tí ó dàyàtọ ní ọdún 1996.
Láàárín àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì ti orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, ìpínlẹ̀ Bauchi jẹ́ ìpínlẹ̀ ẹlẹ́ẹ̀karùn-ún tí ó gbòòrò jùlọ ní ààyè tàbí agbègbè àti ẹlẹ́ẹ̀kéje ní iye pẹ̀lú ènìyàn tí ó tó mílíọ́nnù mẹ́fà-àbọ̀-lé-ní-ẹgbẹ̀rúnlọ́nà-ọgbọ̀n gẹ́gẹ́ bí àbájáde ọdún 2016.
Ohun tí a wá mọ̀ sí ìpínlẹ̀ Bauchi ti ní olùgbé láti bí ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn kúnfún àwọn oríṣiríṣi ọ̀wọ́ ẹ̀yà, pẹ̀lú , Butawa, àti sí àáríngbùngbùn agbègbè; àwọn , , àti ní àríwá; àwọn fulani àti nínú àyíká ìlú ; àwọn ní gúúsù; àwon ní gúúsù-ìlà-oòrùn; àti àwọn ní gúúsù-ìwọ̀-oòrùn the southwest. | Ìpínlẹ̀ Bauchi |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9115 | 9115 | Wikipedia
Wikipedia jé isé owó òpòlopò àwon ènìyàn kâkiríayé láti se ìwé ìmò tó jé òfé ni òpòlopò èdè ni òrí Internet ti Wikimedia Foundation n se onigbowo.
Wikipedia a ma ran ènìyàn pupo lowo l'òpòlopò. | Wikipedia |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9126 | 9126 | Ìpínlẹ̀ Bayelsa
Ìpínlẹ̀ Bayelsa jẹ́ ìpínlẹ̀ kan láàárín àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì ní agbègbè Gúúsù-Gúúsù ní orílẹ̀ èdè Nàìjíríà. tí ó wà ní gbùnnùgbúnnù agbègbè . Wọ́n dá Ìpínlẹ̀ sílẹ̀ ní ọdún 1996 wọ́n sì dá ààyè rẹ̀ yọ kúrò nínú Ìpínlẹ̀ , ní èyí tí ó mu jẹ́ ọ̀kan lára àwọn Ìpínlẹ̀ titun ní orílẹ̀ èdè. ni olú-ìlú rẹ̀. Ìpínlẹ̀ Bayelsa àti ọ̀pọ̀lọpọ̀ agbègbè rẹ̀ bọ́sí ibi ẹ̀kun-omi tí ó léwu jùlọ, tí ó ṣeéṣe kí ó máa sẹlẹ̀ lọ́dọọdún. Ó pín ààlà pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ sí ìlà-oòrùn àti Ìpínlẹ̀ sí ìlà-oòrùn, pelu àwọn omi ti ti ó jẹ gàba lórí àwọn ààlà gúúsù rẹ̀. Ó ní agbègbè tó tó 10, 773 km2. Ìpínlẹ̀ náà ṣàkónú agbègbè ìjọba ìbílè mẹ́jọ. Àwọn sì , , , , , , àti Gúúsù-Ijaw. Ìpínlẹ̀ náà pín ààlà pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ Rivers, ní èyí tí oh jẹ́ apákan tẹ́lẹ̀rí, àti Ìpínlẹ̀ Delta.
, ni ó gbòòrò jù ní sísọ Ìpínlẹ̀ Bayelsa pẹ̀lú àti tí wọ́n sọ ní àwon ìlú àbáláyé ní Ìpínlẹ̀ náà. Ó jẹ́ ìlú àbáláyé fún àwọn ará tí wọ́n wà ní agbègbè ìjọba ìbílè . Ó jẹ́ Ìpínlẹ̀ tí ó kéré jùlọ ní orílè-èdè Nàìjíríà Gẹ́gẹ́ bí àbájáde ètò-ìkànìyàn ọdún 2006, bákan náà ni ó jẹ́ ọ̀kan lára àwọn agbègbè tí ó kéré jù ni ààyè. Wíwà rẹ̀ ní agbègbe , Ìpínlẹ̀ Bayelsa ní odò àti ọ̀gbun níbi tí òkun tí pàdé, pẹ̀lú oríṣiríṣi omi láàárin Ìpínlẹ̀ náà ní èyí tí kò jẹ́ kí ìdàgbàsókè òpópónà tó ṣe gbòógì ó wáyé. | Ìpínlẹ̀ Bayelsa |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9127 | 9127 | Ìpínlẹ̀ Bẹ́núé
<ns>0</ns>
<revision>
<parentid>550427</parentid>
<timestamp>2022-09-27T15:32:30Z</timestamp>
<contributor>
<username>Enitanade</username>
</contributor>
<comment>Atunkọ arokọ</comment>
<model>wikitext</model>
<format>text/x-wiki</format>
Ìpínlẹ̀ Benue jẹ́ ọ̀kan lára àwọn ìpínlẹ̀ ní agbègbè àríwá àáríngbùngbùn orílẹ̀ èdè Nàìjíríà pẹ̀lú ènìyàn tí ó tó mílíọ́nnù mẹ́rinlé-ní-ìdámẹ́rin gẹ́gẹ́ bí àbájáde ọdún . Wọ́n dá ìpínlẹ̀ náà sílẹ̀ ní ọdún1976 láàárín àwọn ìpínlẹ̀ méje tí wọń dá lẹ̀ nígbà náà. Ìpínlẹ̀ náà gba orúkọ rẹ̀ látara tí ó jẹ́ odò ẹlẹ́ẹ̀kejì tí ó gbòòrò jù ní orílẹ̀ èdè Nàìjíríà. Ìpínlẹ̀ náà pín ààlà pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ sí àríwá; Ìpínlẹ̀ sí ìlà-oòrùn; Ìpínlẹ̀ sí ìwọ̀-oòrùn; Ìpínlẹ̀ sí gúúsù-ìwọ̀-oòrùn; Ìpínlẹ̀ àti Ìpínlẹ̀ sí gúúsù; ó sì tún pín ààlà pẹ̀lú orílẹ̀ èdè sí gúúsù-ìlà-oòrùn. Ó ní àwọn olùgbé tí àwọn tí ó gbilẹ̀ jùlọ jẹ́ àwọn ará , àti . Àwọn ọ̀wọ́ ẹ̀yà yòó kù ní Benue nìwọ̀nyí , , abbl. Olú-ìlú rẹ̀ ni . Benue lọ́lá nínú lágbègbè ọ̀gbìn; tí ó sì jẹ́ ìlú-mọ̀ọ́ká nínú ọ̀gbin: , máńgòrò, , , , , , , , , , àti Igi ọ̀pẹ.
Wọ́n sọ Ìpínlẹ̀ Benue ní ìbámu pẹ̀lú wọ́n sì ṣẹ̀dá ẹ̀ látara Ìpínlẹ̀ tẹ́lẹ̀rí ní ọdún 1976, ní ìbárìn pẹ̀lú àti àwọn apákan Ìpínlẹ̀ . ní ọdún 1991, àwọn agbègbè ní Ìpínlẹ̀ Benue (pàápàá jùlọ àwọn agbègbè tí wọ́n ti ń sọ ), ní ìbárìn pẹ̀lú àwọn agbègbè ní Ìpínlẹ̀ , ni wọ́n dá yọ jáde láti di apá titun ní Ìpínlẹ̀ . Àwọn ará ni a lè rí ní àwọn agbègbè ààlà àwọn agbègbè ìjọba ìbílẹ̀ bíi , abbl. | Ìpínlẹ̀ Bẹ́núé |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9131 | 9131 | Ìpínlẹ̀ Borno
Ìpínlẹ̀ Borno jẹ́ ìpínlẹ̀ kan ní agbègbè àríwá-ìlà-oòrùn orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, tí ó pín ààlà pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ sí ìlà-oòrùn, Ìpínlẹ̀ sí gúúsù-ìlà-oòrùn, àti Ìpínlẹ̀ sí gúúsù nígbà tí ó àwọn ààlà ìlà-oòrùn rẹ̀ parapọ̀ di ààlà orílẹ̀ èdè pẹ̀lú orílẹ̀ èdè , ààlà àríwá rẹ̀ parapọ̀ di ààlà orílẹ̀ èdè pẹ̀lú orílẹ̀ èdè , àti ààlà àríwá-ìlà-oòrùn rẹ̀ parapọ̀ di ààlà orílẹ̀ èdè pẹ̀lú orílẹ̀ èdè , léyìí tí ó mu jẹ́ ìpínlẹ̀ Nàìjíríà kan tí ó pín ààlà pẹ̀lú pín ààlà pẹ̀lú méta. Ó mú orúkọ rẹ̀ látara ìlú onítan , pẹ̀lú emirate àtijọ́ ti olú-ìlú tí ó ń ṣiṣẹ́ gẹ́gẹ́ bí olú-ìlú ìpínlẹ̀ Borno. Wọ́n dáa sílẹ̀ ní ọdún 1976 nígbàtí Ìpínlẹ̀ àríwá-ìlà-oòrùn tẹlẹri fọ́. Ó pẹ̀lú agbègbè tí a mọ̀ sí Ìpínlẹ̀ báyìí, tí ó di ìpínlẹ̀ tí ó dá yàtọ̀ ní ọdún 1991.
Ìpínlẹ̀ Borno jẹ́ gbègbè ẹlẹ́ẹ̀kejì tí ó gbòòrò jùlọ láàárín àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì ti orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, òhun nìkan ló wà lẹ́yìn Ìpínlẹ̀. Pẹ̀lú bí ààye rẹ̀ ṣe rí, ìpínlẹ̀ náà jẹ́ ìpínlẹ̀ ẹlẹ́ẹ̀kọkànlá tí ó gbòòrò jùlọ ní ààyè tàbí agbègbè pẹ̀lú ènìyàn tí ó tó mílíọ́nnù mẹ́fà-dín-ní-díẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àbájáde ọdún2016.
Ìpínlẹ̀ Borno ní olùgbé láti bí ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn kúnfún àwọn oríṣiríṣi ẹ̀yà pẹ̀lú , , , , , àti ní àáríngbùngbùn ẹkù náà; àwọn ará , , àti ní gbùnnùgbúnnù àríwá-ìlà-oòrùn; àwọn ará ní gbùnnùgbúnnù gúúsù; àti àwọn ará , , , àti ní gúúsù nígbàtí àwọn ará àti ń gbé ní jákèjádò àríwá àti àáríngbùngbùn ìpínlẹ̀ náà. | Ìpínlẹ̀ Borno |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9133 | 9133 | Ìpínlẹ̀ Abia
Ìpínlẹ̀ Abia () jẹ́ ìpínlẹ̀ kan ní agbègbè gúúsù-ìlà-oòrùn orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, tí ó pín ààlà sí àríwá àti àríwá-ìlà-oòrùn pẹ̀lú àwọn Ìpínlẹ̀ , àti , sí ìwọ̀-oòrùn, ìpínlẹ̀ sí ìlà-oòrùn, ìpínlẹ̀ sí gúúsù-ìlà-oòrùn, àti ní ìpínlẹ̀ sí gúúsù. Tí wọ́n sọ lórúkọ látara ìbẹ̀ẹ̀rẹ̀ orúkọ àwọn agbègbè mẹ́rin tí ó pọ̀ jùlọ ní ìpínlẹ̀ náà: Aba, Bende, Isuikwuato, àti Arochukwu. Olú-ìlú rẹ̀ ni tí agbégbè tí ó gbòòrò jùlọ tí ó sì lajú jẹ́ .
Ìpínlẹ̀ Abia jẹ́ ìpínlẹ̀ ẹlẹ́ẹ̀kejìlélọ́gbọ̀n tí ó gbòòrò jùlọ ní ààyè tàbí agbègbè àti ẹlẹ́ẹ̀kẹtàdínlọ́gbọ̀n ní iye pẹ̀lú ènìyàn tí ó tó mílíọ́nnù mẹ́rindínlọ́gọ́rùn-ún-lọ́nà-igbalélọ́gọ́rin gẹ́gẹ́ bí àbájáde ọdún 2016.
Lóde-òní àwọn olùgbé ìpínlẹ̀ Abia láti bí ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn kúnfún àwọn oríṣiríṣi ẹ̀yà, ṣùgbọ́n àwọn ni wọ́n gbilẹ̀ jù nínú àwọn olùgbé yìí.
Ní ti ètò ọrọ̀-ajé, iṣẹ́ wíwa epo àti ohun àlùmọ́nì gáààsì ni ó jẹ́ gbòóógì ní ìpínlẹ̀ Abia pẹ̀lụ́ iṣẹ́ àgbẹ̀, nípàtàkì iṣu, , , , àti . Ilé-iṣẹ́ kékeré kan ń ṣàgbéjáde, pàápàá jùlọ ní agbègbè Aba. Tí ó sì ń gbèrú kíákíá ní iye àti ní Ilé-iṣẹ́, Abia ní ìsopọ̀-ẹlẹ́ẹ̀kẹ́jọ atọ́ka ìdàgbàsókè ènìyàn tó ga jùlọ lórílẹ̀ èdè.
Àwọn Agbègbè Ìjọba Ìbílẹ̀.
Àwọn Agbègbè Ìjọba Ìbílẹ̀ (17): | Ìpínlẹ̀ Abia |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9135 | 9135 | Ìpínlẹ̀ Cross River
Ìpínlẹ̀ Cross River jẹ́ kan láàárín àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì ní agbègbè ní orílẹ̀ èdè Nàìjíríà. Wọ́n sọọ́ lórúkọ fún àwọn ará , wọ́n dá Ìpínlẹ̀ náà sílẹ̀ látara ìlà-oòrùn ní agbègbè ìlà-oòrùn ní ọjọ́ kẹtàdínlọ́gbọ̀n oṣù karùn-ún ọdún1967. Olú-ìlú rẹ̀ ni , Ó pín ààlà sí àríwá pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ , sí ìwọ̀-oòrùn pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ pẹ̀lú sí Ìpínlẹ̀ , àti sí gúúsù-ìwọ̀-oòrùn pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ nígbàtí ààlà ìlà-oòrùn rẹ̀ parapọ̀ di ààlà orílẹ̀ èdè pẹ̀lú orílẹ̀ èdè . Ìpínlẹ̀ ni wọ́n mọ̀ọ́ sí kí wọ́n tó yí orúkọ rẹ̀ padà ní ọdún 1976, Ìpínlẹ̀ Cross River tẹ́lẹ̀rí ṣàkóónú agbègbè tí ó wá di Ìpínlẹ̀ báyìí, tí ó di ìpínlẹ̀ tí ó dá yàtọ̀ ní ọdún 1987.
Láàárín àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì ti orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, ìpínlẹ̀ Cross River jẹ́ ìpínlẹ̀ ẹlẹ́ẹ̀kẹsàn-án tí ó gbòòrò jùlọ ní ààyè tàbí agbègbè àti ẹlẹ́ẹ̀kẹtàdínlọ́gbọ̀n ní iye pẹ̀lú ènìyàn tí ó tó mílíọ́nnù mẹ́tàlélẹ́gbẹ̀rin-ọgọ́rùn-ún gẹ́gẹ́ bí àbájáde ọdún 2016.
Láyé òd-òní Ìpínlẹ̀ Cross River ti ní olùgbé láti bí ọ̀pọ̀ ọgọ́rùn-ún ọdún sẹ́yìn kúnfún àwọn oríṣiríṣi ẹ̀yà, pàáp̀á àwọn ará ti gúúsù ni apá odò àti ; àwọn ará ti erékùṣù gúúsù; àwọn ará , , , àti ti àáríngbùngbùn agbègbè náà; àti àwọn ará , , , ti agbègbè àríwá. Ní àkókò ìmúnisìn, ibi tí awá mọ̀ sí Ìpínlẹ̀ Cross River báyìí pín sí àwọn ẹ̀yà tí àwọn kún àwọn ará nígbà tí àwọn ará Efik ṣẹ̀dá ìlú-ìpínlẹ̀. | Ìpínlẹ̀ Cross River |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9136 | 9136 | Ìpínlẹ̀ Delta
Ipinle Delta je ipinle kan nini awon Ipinle ni orile-ede Naijiria. Ìpínlè Delta wà ní apa Guusu Nàìjíríà. Adá Ìpínlè Delta kalè ní ojo ketadinlogbon, osu kejo, odun 1991(27, August 1991) ní abe isejoba Gen. Ibrahim Babangida . Olú-ìlú Ìpínlè Delta ní Asaba bí otile jepe ìlú Warri ìkan aje/oja kale sí jù. Àwon èyà tí opoju ní Ìpinlè Delta ni Igbo, Urhobo, Isoko, Ijaw, Itsekiri . Ìpinlè Delta ní Ìjoba Agbegbe Ibile marundinlogbon(25) Arakunrin Emmanuel Uduaaghan ti fi igba je gomina ipinle delta ri labe asia egbe oselu PDP. .Oruko gomina ipinle delta lowolowo bayii ni arakunrin Ifeanyi Okowa
Awon Ìjoba Agbegbe Ìbílè ti Delta.
• Aniocha North
• Aniocha South
• Bomadi
• Burutu
• Ethiope South
• Ethiope east
• Ika North East
• Ika South
• Isoko North
• Isoko South
• Ndokwa east
• Ndokwa west
• Okpe
• Oshimili North
• Oshimili South
• Patani
• Sapele
• Udu
• Ughelli North
• Ughelli South
• Ukwuani
• Uvwie
• Warri North
• Warri South
• Warri South West | Ìpínlẹ̀ Delta |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9137 | 9137 | Ìpínlẹ̀ Ebonyi
Ìpínlẹ̀ Ebonyi () jẹ́ ìpínlẹ̀ kan ní agbègbè gúúsù-ìlà-oòrùn orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, tí ó pín ààlà sí àríwá àti àríwá-ìlà-oòrùn pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ , Ìpínlẹ̀ sí ìwọ̀-oòrùn, Ìpínlẹ̀ sí ìlà-oòrùn àti gúúsù-ìlà-oòrùn, àti Ìpínlẹ̀ sí gúúsù-ìlà-oòrùn. Wọ́n fún un orúkọ fún àwọn ará —apá kan tó gbòòrò ní ẹkù gúúsù ìpínlẹ̀ náà—Wọ́n ṣẹ̀da Ìpínlẹ̀ Ebonyi látara àwọn apa kan Ìpínlẹ̀ àti Ìpínlẹ̀ ní ọdún 1996 tí olú-ìlú rẹ̀ sì jẹ́ .
Ó jẹ́ ọ̀kan lára àwọn ìpínlẹ̀ tí wọ́n kéré láàárín àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì ti orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, ìpínlẹ̀ Ebonyi jẹ́ ìpínlẹ̀ ẹlẹ́ẹ̀kẹtàlélọ́gbọ̀n tí ó gbòòrò jùlọ ní ààyè tàbí agbègbè àti ẹlẹ́ẹ̀kọkàndínlọ́gbọ̀n ní iye pẹ̀lú ènìyàn tí ó tó mílíọ́nnù mẹ́tadín-ní-ọgọ́rùn-kan-ẹgbẹ̀rún gẹ́gẹ́ bí àbájáde ọdún.
Lẹ́yìn òmìnira ní ọdún 1960, agbègbè tí ó wá di Ebonyi báyìí wáà lára agbègbè ìlà-oòrùn tí wọ́n ti ní òmìnira títí di ọdún 1967 nígbàtí ekù náà pín tí agbègbè náà di apá kan ti Ìpínlẹ̀ àáríngbùngbùn ìlà-oòrùn.
Ninu ètò ọrọ̀-ajé, Ìpínlẹ̀ Ebonyi mú iṣẹ́ ọ̀gbìn lókùnkúndùn, pàápàá , , , àti .
Ìpínlẹ̀ Ebonyi ní Atọ́ka Ìdàgbàsókè Ènìyàn tí ó ga jùlọ-ọ̀nà-ogún ní orílẹ̀-èdè àti ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn ilé-ẹ̀kọ́ gíga tí ilé-ẹ̀kọ́ gíga. | Ìpínlẹ̀ Ebonyi |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9138 | 9138 | Ìpínlẹ̀ Edo
Ìpínlẹ̀ Edo jẹ́ ọ̀kan nínú àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì ní orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, tí ó wà ní agbègbè ẹkù gúúsù ti orílẹ̀ èdè náà. Gẹ́gẹ́ bí àbájáde ètò-ìkànìyàn lórílẹ̀ èdè ti ọdún 2006, ìpínlẹ̀ náà jẹ́ ìpínlẹ̀ ẹlẹ́ẹ̀kẹrìndínlọ́gbọ̀n ní iye pẹ̀lú ènìyàn tí ó tó mílíọ́nnù mẹ́ta-àbọ̀-dínní-díẹ̀ ní orílẹ̀ èdè Nàìjíríà. Ìpínlẹ̀ Edo jẹ́ ìpínlẹ̀ ẹlẹ́ẹ̀kejìlélógún tí ó gbòòrò jùlọ ní ààyè tàbí agbègbè gẹ́gẹ́ bí títóbi ilẹ̀ ní orílẹ̀ èdè Nàìjíríà. Olu-ilu ìpínlẹ̀ náà àti ìlú rè, ni , tí ó jẹ́ ìlú tí ó tóbi jùlọ ní orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, tí ó sì jẹ́ ibùdó ilé-iṣẹ́ tí ń ṣe rọ́bà orílẹ̀ èdèy. Wọ́n dáa sílẹ̀ ní ọdún 1991 látara Ìpínlẹ̀ tẹ́lẹ̀rí, wọ́n sì tún mọ̀ọ́ sí ìró ọkàn orílẹ̀ èdè. Ìpínlẹ̀ Edo pín ààlà pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ sí àríwá-ìlà-oòrùn, pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ sí ìlà-oòrùn, pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ sí gúúsù-ìlà-oòrùn àti gúúsù-gúúsù àti pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ sí ìwọ̀-oòrùn.
Àwọn ààlà òde-òní ti Ìpínlẹ̀ Edo yí àwọn agbègbè tí wọ́n jẹ́ agbègbè oríṣiríṣi ìjọba àti ìjọba tí wọ́n dásílẹ̀ ní sẹyìn ká, ìyẹn Ìjọba . Ìlú àtijọ́ ti , agbègbè ti ìlu Benin òde-òní, jẹ́ ilé sí díẹ̀ nínú àwọn iṣẹ́-orílẹ̀ tí ó tóbi jùlọ ní àgbáyé. Ní ọdún 1897, ṣe ìrìn-àjò ìjìyà ti agbègbè kan, tí ó pa púpọ̀ nínú àwọn ìlú Edo àtijọ́ run àti ṣíṣàfikún agbègbè náà sínú ohun tí yóò di gúúsù Nàìjíríà lábẹ́ àbò .
Ìpínlẹ̀ Edo jẹ́ ìpínlẹ̀ tí ó kúnfún àwọn oríṣiríṣi àwọn olùgbé tí ó gbilẹ̀ jẹ́ àwọn ará , pẹ̀lú àwọn ará , , àti . ÈdèEdoid tí ó wọ́pọ̀ ní sísọ jùlọ ni , ní èyí tí wọ́n máa ń sọ jù ní ìlu Benin. ni ó gbilẹ̀ jù ní Ìpínlẹ̀ Edo. ni wọ́n mu wa si agbègbè náà ni gbèdéke . Wọ́n ṣe ẹ̀sin àti náà.
Àwọn ìjọba ìbílẹ̀ lábẹ́ rẹ.
Àwọn ìjọba ìbị́lẹ̀ méjìdínlógun ló wà lábẹ́ ìpínlẹ̀ Edo. | Ìpínlẹ̀ Edo |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9139 | 9139 | Agbègbè Olú-ìlú Ìjọba Àpapọ̀ Nàíjíríà | Agbègbè Olú-ìlú Ìjọba Àpapọ̀ Nàíjíríà |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9145 | 9145 | Ìpínlẹ̀ Èkìtì
Ìpínlẹ̀ Èkìtì jẹ́ Ìpínlè ní apá ìwọ̀ oòrùn Nàíjíríà tí ó jẹ́ dídásílẹ̀ ní ọjọ́ kìíní oṣù ọwàwà,1996 pẹ̀lú àwọn ìpínlẹ̀ tuntun márùn-rún mìíràn látọwọ́ ọ̀gágun Sani Abacha.
Èkìtì ti jẹ́ ìpínlẹ̀ olómìnira kí àwọn òyìnbó tó dé. Èkìtì jẹ́ ọ̀kan nínú àwọn ìpílẹ̀ Yorùbá ní ibi tí a mọ̀ sí orílẹ̀-èdè Nàìjíríà ní òní. Àwọn ará Èkìtì jẹ́ àwọn tí a lè tọpasẹ̀ wọ́n gẹ́gẹ́ bí ọmọ Odùduwà, bàbá àti babańlá ìran Yorùbá.
Èrò méjì lówà nípa ìtàn Èkìtì. Àkọ́kọ́ ni èyí tí ó so Èkìtì mọ́ Ilé-Ifẹ̀. Ìtàn náà sọ pé Ọlọ́fin, ọ̀kan nínú àwọn ọmọ Odùduwà tí ó bí ọmọ mẹ́rìndílógún. Nípa pé wọ́n ń wá ilẹ̀ mìíràn láti gbé, wọ́n kúrò ní Ilé-Ifẹ̀ wọ́n sì pọ̀ sókè rajà. Wọ́n gba Iwò- Elérú ní Isarun wọ́n sì ní láti dúró síbì kan tí orúkọ rẹ̀ ńjẹ́ Igbó-Aka tí kò jìnà sí Ile-Oluji.
Ọlọ́fin àti àwọn ará rẹ̀ tẹ̀síwájú nínú ìrìn-àjò wọn, Ṣùgbọ́n nígbà tí wọ́n dé ilẹ̀ kan tí orúkọ rẹ̀ ńjẹ́ Ọwá-Obòkun (Ọba ilẹ̀ Ijẹṣà) Orangun tí ó jẹ́ ọba Ìlá pinnu láti dúró sí ibi tí à ń pè nih Ìjẹ̀ṣà ní òní àti Igbomina ní ìpínlẹ̀ Osun. Àwọn ọmọ mẹ́rìlá yòókù tẹ̀síwájú nínú ìrìn àjọ̀ wọn, wọ́n sì gúlẹ̀ sí ibi tí a mọ̀ sí Èkìtì ní òní. Wọ́n ṣe àkíyèsi pé òkè pọ̀ ní ibi tí wọ́n tẹ̀dó sí wọ́n sì pe ibẹ̀ ní 'ilẹ̀ olókìtì' èyí tí ó padà di Èkìtì, báyìí ni Èkìtì ṣe gba orúkọ.
Èrò kejì nípa orísun Èkìtì ni pé Odùduwà tó jẹ́ babańlá ìran Yorùbá rin ìrìn-àjò lọ sí Ilé-Ifẹ̀, ó ri pé àwọn kan ti tẹ̀dó sí ibẹ̀. Lára àwọn olórí tí ó bá níbẹ̀ ni Agbonniregun, Obatala, Orelure, Obameri, Elesije, Obamirin, Obalejugbe, ká mẹ́nu ba díẹ̀ nínú wọn. Ohun tí ìtàn sọ nipé àwọn àrọ́mọdọ́mọ Agbọnniregun ni wọ́n wà ní Èkìtì, àpẹẹrẹ ni Alara àti Ajero tí wọ́n jẹ́ ọmọ Ifá. Orunmila [Agbonniregun] gan-gan fún ra ẹ̀ gbé púpọ̀ ayé rẹ̀ ní Adó ìdí nìyín tí wọ́n fi máa sọpé 'Adó ni ilé-Ifá' . Àtìgbà náà ni àwọn ará Èkìtì tih wà níbi tí wọ́n wà dì ọ̀ní.
Kò sí ẹni tí ó lè sọ pàtó ìgbà tí àwọn nǹkan wọ̀nyí ṣẹlẹ̀, ìdí ni pé ìmọ̀ mọ̀-ọ́-kọ-mọ̀-ó-kọ̀ ò tí ì dé nígbà náà, ohun kan tí ó dájú tádàá ni pé àwọn èèyàn ti ń gbé ní Èkìtì fún ọ̀pọ̀ ọdún. Ìtàn jẹ́ kí a mọ̀ pé àwọn ọba Èkìtì ní ọlá nígbà ayé wọn ní sẹ́ńtúrì kẹtàlá. Àpẹẹrẹ ni Ewi Ata ti Ado-Ekiti ní ọdún | Ìpínlẹ̀ Èkìtì |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9146 | 9146 | Ìpínlẹ̀ Enugu
Ìpínlẹ̀ Enugu (Igbo: "Ȯra Enugu") jẹ́ ìpínlẹ̀ kan ní agbègbè gúúsù-ìlà-oòrùn orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, tí ó pín ààlà sí àríwá pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ Benue àti Ìpínlẹ̀ Kogi, Ìpínlẹ̀ Ebonyi sí ìlà-oòrùn àti gúúsù-ìlà-oòrùn, pínlẹ̀ Abia sí gúúsù, àti Ìpínlẹ̀ Anambra sí ìwọ̀-oòrùn. Ìpínlẹ̀ náà gba orúkọ rẹ̀ látara olú-ìlú rẹ̀ àti ìlú tí ó gbòòrò jù, tí ń ṣe Enugu.
Laaarin àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì ti orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, ìpínlẹ̀ Kogi jẹ́ ìpínlẹ̀ ẹlẹ́ẹ̀kọkàndínlọ́gbọ̀n tí ó gbòòrò jùlọ ní ààyè tàbí agbègbè àti ẹlẹ́ẹ̀kejìlélógún ní iye pẹ̀lú ènìyàn tí ó tó mílíọ́nnù mẹ́rin-àbọ̀dín-ni-díẹ̀ gẹ́gẹ́ bí àbájáde ọdún 2016.
Láyé òde-òní Ìpínlẹ̀ Enugu ní olùgbé láti bí ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn kúnfún àwọn oríṣiríṣi ẹ̀yà pẹ̀lú, pàápàá àwọn ará pẹ̀lú díẹ̀ wọn ti wọ́n jẹ́ àwọn ará àti ní Etteh Uno.
Lẹ́yìn òmìnira ní ọdún 1960, agbègbè tí ó wá di Enugu báyìí wáà lára agbègbè ìlà-oòrùn tí wọ́n ti ní òmìnira títí di ọdún 1967 nígbàtí ekù náà pín tí agbègbè náà di apá kan ti Ìpínlẹ̀ àáríngbùngbùn ìlà-oòrùn.
Ninu ètò ọrọ̀-ajé, Ìpínlẹ̀ Enugu mú iṣẹ́ òwò ṣíṣe àti ọ̀gbìn lókùnkúndùn, pàápàá ọ̀pọ̀ , , , , àti . A key minor industry was mining, especially of in the around the city of . Ìpínlẹ̀ Enugu ní Ìtọ́ka Ìdàgbàsókè Ènìyàn ní ìdá kẹwàá tó ga jù lọ ní orílẹ̀-èdè, wọ́n sì kà á sí ọkàn nínú tí ó jẹ́ agbègbè ẹkù àṣà ẹ̀ya . | Ìpínlẹ̀ Enugu |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9147 | 9147 | Ìpínlẹ̀ Gombe
Ìpínlẹ̀ Gombe jẹ́ ìpínlẹ̀ kan ní agbègbè orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, tí ó pín ààlà sí àríwá àti àríwá-ìlà-oòrùn pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ àti Ìpínlẹ̀ , sí gúúsù pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ , sí gúúsù-ìlà-oòrùn pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ , àti sí ìwọ̀-oòrùn pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ . Wọ́n sọọ́ lórúkọ fún ìlu —tí ó jẹ́ olú-ìlú ìpínlẹ̀ àti ìlú tí ó gbòòrò jùlọ—Wọ́n ṣẹ̀da Ìpínlẹ̀ Gombe látara àwọn apa kan Ìpínlẹ̀ ní ọjọ́ kìnínní oṣù kẹwàá ọdún 1996.
Laaarin àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì ti orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, ìpínlẹ̀ Gombe jẹ́ ìpínlẹ̀ kọkànlélógún tí ó gbòòrò jùlọ ní ààyè tàbí agbègbè àti ẹlẹ́ẹ̀kejìlélọ́gbọ̀n ní iye pẹ̀lú ènìyàn tí ó tó mílíọ́nnù-mẹ́talénídàámẹ́rin-mílíọ́nnù gẹ́gẹ́ bí àbájáde ọdún 2016.
Ní ti .ẹ̀yà,àwọn olùgbé ìpínlẹ̀ Gombe láti bí ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn kúnfún àwọn oríṣiríṣi ẹ̀yà, pàápàá àwọn ará tí wọ́n gbé ní àríwá àti àáríngbùngbùn ìpínlẹ̀ náà papọ̀ pẹ̀lú àwọn ará , , àti àwọn ará nígbàtí ìlà-oòrùn àti àwọn agbègbè gúúsù lóríṣiríṣi kúnfún àwọn ará Cham, , , , , , , àti àwọn ará . Ní ti ẹ̀sìn, àwọn tí wọ́n pọ̀ jùlọ ni ìpínlẹ̀ náà (~75%) jẹ́ ẹlẹ́sìn nígbàtí àwọn ẹlẹ́sìn àti ẹlẹ́sìn ò pọ̀, wọ́n wà ní ìdiwọ̀n 20% àti 5%, ní ṣísẹ̀-n-tẹ̀lè. | Ìpínlẹ̀ Gombe |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9148 | 9148 | Ìpínlẹ̀ Imo
Ìpínlẹ̀ Imo () jẹ́ ìpínlẹ̀ kan ní agbègbè gúúsù-ìlà-oòrùn orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, tí ó pín ààlà sí àríwá pẹ̀lú Ìpínlẹ , Ìpínlẹ̀ sí ìwọ̀-oòrùn àti gúúsù, àti Ìpínlẹ̀ sí ìlà-oòrùn. Ó mú orukọ rẹ látara odò tí ó ń sàn jákèjádò ààlà ìlà-oòrùn. Olú-ìlú ìpínlẹ̀ náà ni tí orúkọ ìnagigẹ rẹ̀ ń jẹ́ "ọkàn ìlà-oòrùn" "Eastern Heartland."
Laaarin àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì ti orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, ìpínlẹ̀ Imo jẹ́ ìpínlẹ̀ kẹta tí ó kéré jùlọ ní ààyè tàbí agbègbè àti ẹlẹ́ẹ̀kẹrìnlá ní iye pẹ̀lú ènìyàn tí ó tó mílíọ́nnù-márùn-únlé-ní-ọgọ́rùn-lọ́nàerínwó gẹ́gẹ́ bí àbájáde ọdún 2016.
Lóde-òní ìpínlẹ̀ Imo ní àwọn olùgbé láti bí ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn kúnfún àwọn oríṣiríṣi ẹ̀yà, pàápàá àwọn ará pẹ̀lú èdè tí ó ṣiṣẹ́ gẹ́gẹ́ bí èdè àkọ́kọ́ ní ìfẹ̀gbẹ̀kẹg̀bẹ́ pẹ̀lú èdè Gẹ̀ẹ́sì jákèjádò ìpínlẹ̀ náà. Ṣáájú àkókò ìmúnisìn, ohun tí ó ń jẹ́ Ìpínlẹ̀ Imo ní báyìí jẹ́ apákan ti ìjọba àtijọ́ ti Nri àti Aro Confederacy nígbà míì ṣáájú kí wọ́n tó ṣẹ́gun lẹ́yìn-òrẹyìn ní ìbẹ̀rẹ̀ àwọn ọdùn 1900 nípasẹ̀ àwọn ọmọ ogun ìlu Gẹ̀ẹ́sì ní Ogun Anglo-Aro. Lẹ́yìn ogun náà, àwọn ará ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì dá agbègbè náà sí Gúúsù Nàìjíríà lábẹ́ àbẹ̀ àwọn aláwọfunfu ni èyí tí ó wá dà Nàìjíríà àti ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì pọ̀ ní ọdún 1914; lẹ́yìn ìdàpọ̀ náà, Imo di àáríngbùngbùn fún ìdẹ́kun-ìmúnisìn nígbà Ogun àwọn Obìnrin. | Ìpínlẹ̀ Imo |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9149 | 9149 | Ìpínlẹ̀ Ọ̀ṣun
Ìpínlẹ̀ Ọ̀ṣun jẹ́ ọ̀kan nínú àwọn Ìpínlẹ̀ ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Ìpínlẹ̀ Ọ̀ṣun jẹ́ Ìpínlẹ̀ tí ó wà ní àárín gbùngbùn apá Ìwọ̀-Oòrùn Gúúsù orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Olú-ìlú rẹ̀ wà ní Ìlú Òṣogbo. Ó ní ibodè ní àríwá mọ́ Ipinle Kwara, ní ìlà-oòrùn díẹ̀ mọ́ Ipinle Ekiti àti díẹ̀ mọ́ Ipinle Ondo, ní gúúsù mọ́ Ipinle Ogun àti ní ìwọ̀oòrùn mọ́ Ipinle Oyo. Gómìnà ìpínlẹ̀ náà lọ́wọ́lọ́wọ́ báyìí ni Gómìnà Gboyega Oyetola . Wọ́n dìbò yàn-án wọlé ní 2018. Ọsun ní ibi tí ọ̀pọ̀ àwọn ibi mèremère tó gbajúmọ̀ wà. Ọgbà Yunifasiti Obafemi Awolowo to wa ni Ile-Ifẹ, ibi tó ṣe pàtàkì nínú àṣà Yorùbá. Àwọn ìlú tóṣe pàtàkì ní ìpínlẹ̀ Ọ̀sun tún ni Oke-Ila Orangun, Ila Orangun, Ede, Iwo, Ejigbo, Esa-Oke, Ìrágbìjí, Ada, Ikirun, Oke-Ila Orangun, Ipetu-Ijesha, Ijebu-Jesa, Erin Oke, Ipetumodu, Ibokun, Ode-Omu, Otan Ayegbaju, Ifetedo, Ilesa, Okuku, àti Otan-Ile. A da ipinle osun sile ni 27/08/1991.
Gboyega Oyetola ni gomina ipinle osun
Itan.
Ibi tí a ń pè ní Ìpínlẹ̀ Ọ̀ṣun lo nii ni wọ́n da sileẹ̀ ní ọjọ́ kẹtàdínlọ́gbọ̀n oṣù kẹjọ ọdún 1999. Wọ́ ṣe àfàyọ ìpínlẹ̀ Ọ̀ṣun láti ara Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́ wọ́n fún Ìpínlẹ̀ náà ní orúkọ rẹ̀ látara omi Odò Ọ̀ṣun ìyẹn omi tí ó jẹ́ ọ̀kan lára àwọn òrìṣà ilẹ̀ Yorùbá.
Ijọba Ìbílẹ̀.
Awọn ijọba íbílẹ̀ tí ó wà nì ìpínlẹ̀ Osun jẹ́ ọgbọ̀n. Awọn ná ní: | Ìpínlẹ̀ Ọ̀ṣun |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9150 | 9150 | Ìpínlẹ̀ Òndó
State of NigeriaÌpínlẹ̀ jẹ́ ìpínlẹ̀ kan ní gúúsù-ìwọ̀oòrùn orílẹ̀ èdè . wọ́n da sílẹ̀ ní ọjọ́ kẹ́ta oṣù kejí ọdún 1976 látara àwọn Ìpínlẹ̀ Ìwọ̀ Oòrùn tẹ́lẹ̀ rí. pín ààlà pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ sí , pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ sí àríwá-ìlà-oòrùn, pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ sí ìlà-oòrùn, pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ sí gúúsù-ìlà-oòrùn, pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ sí gúúsù-ìwọ̀ oòrùn, pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ sí àríwá-ìwọ̀ oòrùn, àti pẹ̀lú sí gúúsù. Tí olú ìlú rẹ̀ jẹ́ , ìyẹn olú-ìlu ẹkùn-ìjọba . Ìpínlẹ̀ ni igbó wà lẹ́ba àwọn ìgbèríko ìlu Benin.
Tí orúkọ ìnagijẹ rẹ̀ njẹ́ "Sunshine State", Ondo jé ọ̀kàndìnlógún Ìpínlẹ̀ tí ó pọ̀ jùlọ ní orílẹ̀ èdè , tí ó sì jẹ́ ìpínlẹ̀ karùndínlọ́gbọ̀n tó fẹ̀ jùlọ gẹ́gẹ́ bí ìwọ̀n ilẹ̀ gbígbà. ni ó gbilẹ̀ jùlọ ní ìpínlẹ̀ náà, ni wọn ń sọ jù níbẹ̀. Ilé-iṣẹ́ epo-bẹntiróò ni ó gbilẹ̀ jù gẹ́gẹ́ bí ètò ọrọ̀-ajé ní ìpínlẹ̀ náà. òwo , wíwa , àti àwọn ọ̀gọ̀rọ̀ iṣẹ́ etí òkun pẹ̀lú èto ọrọ̀-ajé ìpínlẹ̀ náà. Ilé àwọn ni, tí ó kó ipa tó ga jùlọ nínú ìdajì àwọn agbègbè ìwọ̀-oòrùn tí ó làmìlaka lórílẹ̀ èdè tí ó ga ju ìwọn ọgọ́run mítà lọ ní títayọ.
Ìjọba àti àwùjọ.
Ìpínlẹ̀ náà ṣàkóónu , àwọn tí ó jẹ́ gbòógì náà nìwọ̀nyí , , , , , àti . Púpọ̀ nínú àwọn ará ìpínlẹ̀ náà ń gbé ní àwọn ilu tí ó lajú. Àwọn ìjọba tí ó gbajúgbajà ní ìpínlẹ̀ náà nìwọ̀nyí , , , àti , .
Àwọn ẹkùn ìjọba ìbílẹ̀.
boilerplate seealso">Ẹ tún wo: List of villages in Ondo State
Ìpínlẹ̀ Ondo ṣàkóónu , wọn sì ni:
Gómìnà.
jẹ́ gómìnà lọ́ọ́lọ́ọ́ ti Ìpínlẹ̀ Ondo. Gómìnà ti ẹgbẹ oṣelu "All Progressives Congress" (APC) ni wọ́n ṣe ìbúra fún bọ́sípò ní ọjọ́ kẹrìnlélógún oṣù kejì, ọdún 2017 jẹ lẹ́yìn . ni igbákejì gómìnà ìpínlẹ̀ Ondo.
Àwọn ọ̀wọ́ ẹ̀yà.
Ọ̀wọ́ ẹ̀yà ní ìpínlẹ̀ Ondo kún fún ọ̀pọ̀ ẹ̀yà ìdá ọ̀wọ́ ti , , , , , Ondo, àti àwọn èèyàn . , bẹ́ẹ̀ náà ni ọ̀gọ̀rọ̀ àwọn àti ń gbé ní gúúsù-ìlà-oòrùn létí omi tó súnmọ́ ààlà ìpínlẹ̀ Edo. Díẹ̀ nínú àwọn èrò tí wọ́n ń sọ ẹ̀ka èdè Yorùbá tí ó jọ èdè ní tí ó súnmọ́ ààlà ìpínlẹ̀ Osun. Ọ̀gọ̀rọ̀ àwọn èrò yìí jẹ́ ẹlẹ́siǹ Kììtẹ́nì; tí àwọn diẹ jẹ́ ẹlẹ́siǹ Mùsùlùmí àti àbàlàyé.
Àwọn èdè.
Àtòpọ̀ àwọn èdè ní ìpínlẹ̀ Ondo látọwọ́ àwọn ẹkùn ìjọba ìbílẹ̀:
Àwọn ohun àlùmọ́nì ní ìpínlẹ̀ Ondo.
Àwọn ohun wọ̀nyí ni ohun àlùmọ́nì ti wọ́n ní ìpínlẹ̀ Ondo: | Ìpínlẹ̀ Òndó |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9151 | 9151 | Ìpínlẹ̀ Ògùn
State of Nigeria
Ìpínlẹ̀ Ògùn jẹ ọ̀kan lára àwọn Ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì tí ó wà ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Wọ́n da Ìpínlẹ̀ Ògùn sílẹ̀ ní ọjọ́ kẹtàlá oṣù kejì, ọdún 1976. Ìpínlẹ̀ Ògùn fi ẹ̀gbẹ́ kan ẹ̀gbẹ́ pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ Èkó lápá Gúúsù, Ìpínlẹ̀ Ọ̀yọ́ àti Ìpínlẹ̀ Ọ̀ṣun lápá Àríwá, Ìpínlẹ̀ Òndó àti Orílẹ̀-èdè Olómìnira ilẹ̀ Benin lápá Ìwọ̀-Oòrùn. Gómìnà ìpínlẹ̀ náà lọ́wọ́lọ́wọ́ báyìí ni Ọmọọba Dapo Abiodun tí wọ́n dìbò yàn-án wọlé lọ́dún 2019. Abẹ́òkúta ni olú-ìlú Ìpínlẹ̀ Ògùn àti ìlú tí ó ní ọ̀pọ̀ olùgbé jùlọ ni ìpínlẹ̀ náà. Méjì lára àwọn ìlú mìíràn tí ó ṣe pàtàkì ni Ìpínlẹ̀ Ògùn ni Ìjẹ̀bú-Òde, olú-ìlú ọba aládé tí Ìjẹ̀bú Kingdom fún ìgbà kàn rí àti Sagamu, ìlú tí ń ṣe aṣáájú níbi ká gbin obì lórílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Agbègbè Ìjọba Ìbílẹ̀ Ado-Odo/Ota jẹ́ ọ̀kan pàtàkì lára àwọn ìjọba ìbílẹ̀ ní ìpínlẹ̀ Ògùn tó ń ṣe agbátẹrù ètò ọrọ̀ ajé tó múnádóko.
Àwọn ìjọba ìbílẹ̀ ní ìpínlẹ̀ Ògùn.
Ìjọba ìbílẹ̀ ogún ló wà ní ìpínlẹ̀ Ògùn, àwọn sì ni:
Àwọn ohun àmúyẹ ní ìpínlẹ̀ náà.
Ilé-ẹ̀kọ́.
Ìpínlẹ̀ Ògùn ní ilé-ìwé ìjọba àpapọ̀ mẹ́ta, àwọn ni; Federal Government Girls' College, Sagamu àti Federal Government College, Agbègbè Ìjọba Ìbílẹ̀ Odogbolu àti Federal Science and Technical College, Ijebu-Imushin.
Ìpínlẹ̀ náà ní Yunifásitì ìjọba àpapọ̀ kan, tí ń ṣe; Federal University of Agriculture, Abeokuta (FUNAAB) àti college of education tó jẹ́ ti ìjọba àpapọ̀ kan, tí ń ṣe FCE Osiele (méjèèjì wà ní Agbègbè Ìjọba Ìbílẹ̀ Odeda), college of education kan, tó jẹ́ ti ìjọba ìpínlẹ̀ náà, tí wọ́n fi sọrí ọ̀jọ̀gbọ́n kan tó ti ṣaláìsì báyìí, tórúkọ rẹ̀ ń jẹ́ Augustus Taiwo Solarin tí wọ́n dá kalè ní ọdún 1994, tí wọ́n pè ní Tai Solarin University of Education#(TASCE. Ó tún ní Polytechnic kan ní Ilaro, tó jẹ́ ti ìjọba àpapọ̀, tí wọ́n fi sọrí oníṣòwò ilẹ̀ Nàìjíríà àti olúborí ìdíje òṣèlú ti June 12, 1993, tórúkọ rẹ̀ ń jẹ́ Basorun Moshood Kasimawo Olawale Abiola, tí wọ́n pè ní Moshood Abiola Polytechnic (MAPOLY), tí ó fìgbà kan jẹ́ Ogun State Polytechnic, Ojere, Abeokuta. Àwọn mìíràn ni Another Gateway Polytechnic Saapade, Remo (GAPOSA), Abraham Adesanya Polytechnic Ijebu-Igbo (Aapoly) (tí ó fìgbà kan jẹ́ 'The Polytechnic Ijebu-Igbo) tí wọ́n fi sọrí Chief Abraham Aderibigbe Adesanya, tó jẹ́ olóṣèlú ilẹ̀ Nàìjíríà, agbẹjọ́rò àti ajàfẹ́tọ̀ọ́-ọmọnìyàn. Yunifásitì ti ìjọba méjì tó ń ṣe: Olabisi Onabanjo University, Ago Iwoye (tí ó fígbà kan jẹ́ Ogun State University), àti Tai Solarin University of Education (TASUED) Ijebu Ode.
Ìpínlẹ̀ Ògùn ní Yunifásitì mẹ́sàn-án lápaapọ̀ tó ti wà ní ìforúkọsílẹ̀, tó sì pọ̀ jù lọ ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Lára wọn ni Yunifásitì aládàáni márùn-ún: Chrisland University, Abeokuta Bells University of Technology ní Ota, Covenant University àti Babcock University ní Ilisan-Remo, tó jẹ́ Yunifásitì aládàáni àkọ́kọ́ ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà.
Ilé-ìwòsàn.
Ìpínlẹ̀ náà ní ilé-ìwòsàn tó jẹ́ ti ìjọba méjì, tí ń ṣe: Federal Medical Center ní ìlú Abeokuta, àti Olabisi Onabanjo University Teaching Hospital ní Sagamu.
Gbàgede NYSC.
Gbàdede National Youth Service Corps (NYSC) wà ní agbègbè ìjọba ìbílẹ̀ Sagamu, ní ìpínlẹ̀ náà.
Àwọn ènìyàn tó ti jáde ní ìpínlẹ̀ Ògùn.
Ìpínlẹ̀ Ògún jẹ́ dídílẹ̀ láti ọwọ́ ìjọba Murtala/Ọbásanjọ́ ní ọjọ́ kẹ́ta oṣù kejì, ọdún 1976 látara níhàa Ìwọ̀-Oòrùn àtijọ́. Wọ́n sọ ìpínlẹ̀ náà lẹ́yìn odò Ògùn, tí odò náà ṣàn káàkiri ìpínlẹ̀ náà láti Àríwá lọ sí Gúúsù. Ìpínlẹ̀ náà ní àyíká ìgbìmọ̀ ìjọba agbègbè ogún lọ́wọ́lọ́wọ́. Ìpínlẹ̀ Ògùn ní ọwọ́ ajẹmọ́-ìran mẹ́fà tó tóbi, àwọn náà ni: Ẹ̀gbá, Ìjẹ̀bú, Rẹ́mo, Ẹgbádọ̀, Àwọrí àti Ègùn. Bẹ́ẹ̀ náà ni àwọn kékeré mìíràn wà bí Ìkálẹ̀, Kẹ́tu, Ohori àti Anago. Ìwé- ìpamọ́ jẹ́ẹ̀rí pé ìpínlẹ̀ yìí ló ní Fáṣítì Àdáni àti ilé-ìwé gíga ní Nàìjíríà àti ìpínlẹ̀ tó ní Fáṣítì ìpínlẹ̀ ara rẹ̀ méjì ni Nàìjíríà. Ìpínlẹ̀ Ògùn tún jẹ́ ilé fún Fáṣítì fún Ẹ̀kọ́ àkọ́kọ́ àti ìgbẹ̀yìn.
Ìpínlẹ̀ Ògùn tí pèsè ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn olórí ìjọba ní Gúúsù-Ìwọ̀ Oòrùn. Gbogbo àwọn ara Gúúsù Ìwọ̀-Oòrùn tó ti jẹ Ààrẹ tàbí olórí ìpínlẹ̀ fún ìlú wá láti ìpínlẹ̀ Ògùn (Ọbásanjọ́, Shónẹ́kàn) wọ́n gba oríyìn láti ìpínlẹ̀ Ògùn. Olóyè Jeremiah Ọbáfẹ́mi Àwọ́lọ́wọ̀, Olórí àkọ́kọ́ fún Agbègbè Ìwọ̀-oòrùn, ó dẹ̀ jẹ́ ọmọ ìpínlẹ̀ Ògùn. Àwọn ará Ìjẹ̀bú ní ìpínlè yìí ni àwọn Yóò á àkọ́kọ́ tó nínú ìbásepọ̀ pẹ̀lú àwọn ará Europe ní ṣẹ́ńtíúrì kẹrìnlá. Àwọn ènìyàn náà tún gbà wí pé àwọn ni ẹ̀yà Yoòbá tó kọ́kọ́ bẹ̀rẹ̀ sí ní ma lọ owó tí a mọ̀ sí owó-Ẹyọ, tí ó jẹ́ àtawọ́gbà ní gbogbo ilẹ̀ Yorùbá kí wọ́n tí rọ́pò rẹ̀ pẹ̀lú kọ́ìsì nígbà tí àwọn Europe dẹ́. | Ìpínlẹ̀ Ògùn |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9152 | 9152 | Ìpínlẹ̀ Èkó
Ìpínlẹ̀ Èkó jẹ́ ìpínlẹ̀ kan ní gúúsù ìwọ̀-oòrùn . láàárin àwọn ìpńilẹ̀ mẹ́rìndìnlógójì náà, ó pọ̀ níye ó sì kéré ní ààyè. Ó sopọ̀ mọ́ gúúsù nípasẹ̀ àwọn àti sí ìwọ̀-oòrùn nípasẹ̀ ààlà òkèèrè pẹ̀lu , Ìpínlẹ̀ Èkó ń pín àwọn ààlà pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ Ogun sí ìlà-oòrùn àti àríwá ní èyí tí ó mu jé ìpńilẹ̀ kan ṣoṣo ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà tí ó pín ààlà pẹ̀lú ìpínlẹ̀ kan péré. Orúkọ fún ìlú Èkó — Ìlú tí ó pọ̀ jùlọ ní ilẹ̀ adúláwọ̀ — wọ́n dá ìpínlẹ̀ náà látara agbègbè Ìwọ̀ Oòrùn tí ó sì jẹ́ olú-ìlú tẹ́lèrí ní ọjọ́ kẹ́tadínlọ́gbọ̀n oṣù karùn-ún, ọdún 1967.
Gégẹ́ bí ìtọ́ka agbègbè, Ìpínlẹ̀ Èkó jé ilẹ̀ omi tí ìdá-mẹ́rin rẹ̀ dín ní díẹ̀ kúnfún òṣà, itọ́ àti àwọn odò. Èyí tí ó fẹ̀ jù nínú àwọn omi wọ̀nyí ni ọ̀sà Èkó àti nínú ìpínlẹ̀ náà pẹ̀lú odò àti tí ó ń sàn wọnú wọn. Àwọn omi yòó kù jẹ́ itọ́ tí ó ń sàn kiri ìpínlẹ̀ náà tí wọ́n sì jẹ́ ọ̀nà ìrìnàjò pàtàkì fún àwọn èèyàn àti àwọn ọjà. Offshore, ìpínlẹ̀ yìí bákan náà ṣàkónú àwọn onírúnrú ohun ọ̀gbìn, ẹranko àti ẹranmi gẹ́gẹ́ bí ẹjá ṣe wà náà ni àti àwọn .
Ìpínlẹ̀ Èkó ti jé ibùgbé fún ọdún tó ti pẹ́ nípasẹ̀ àwon ọ̀wọ́ onírúnrú ẹ̀yà onílùú, nípàtàkì awọn ni wọ́n ń gbé káàkiri ìpínlẹ̀ náà àmọ́ àwọn èèyan àti náà ń gbé ibi tí o nasẹ̀ lápá ìwọ̀ oòrùn.
Gẹ́gẹ́ bí àbáyọrí síṣí lọ láti orílẹ̀ èdè kan sí òmíràn láti bíi ọ̀rúndún sẹ́yìn, ìpínlẹ̀ Èkó pẹ̀lú ti ní èrò tó pọ̀ tí wọn kìí ṣe àwọn ọ̀wọ́ ẹ̀yà orílẹ̀-èdè Nàìjíríà pẹ̀lú , , , , , , àti èèyàn láàárin àwọn ọ̀wọ́ orílẹ̀-èdè Nàìjíríà yòókù. Àwọn ọ̀wọ́ mìíràn wa látìta tí wọn wá láti àwọn ìlú tí ó pín ààlà orílẹ̀-èdè Nàìjíríà pèlú àti gẹ́gẹ́ bí àwọn ọ̀wọ́ tí wọn ṣẹ̀ wá tí wọ́n kó lẹru tẹ́lẹ̀rị́ tí wọ́n padà sílẹ̀ adúláwọ̀ ní àwọn ọdún 1800 pẹ̀lú àwọn àwùjọ àárín ìlà-oòrùn orílẹ̀-èdè Nàìjíríà tí wọ́n ti wà ti pẹ́ (pàápàá àti ) pẹ̀lú di èrò ní apákan gbòógì ní ìpínlẹ̀ Èkó pẹ̀lú àwọn tí wọ́n ṣí wá láìpẹ́ láti , , , , , àti .
Babájídé Sanwóolú ni gómìnà ìpínlè Èkó. | Ìpínlẹ̀ Èkó |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9153 | 9153 | Ìpínlẹ̀ Rivers
<ns>0</ns>
<revision>
<parentid>579357</parentid>
<timestamp>2023-12-21T07:44:12Z</timestamp>
<contributor>
<username>InternetArchiveBot</username>
</contributor>
<comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
<model>wikitext</model>
<format>text/x-wiki</format>
Ìpínlẹ̀ ní Nàìjíríà
Ìpínlẹ̀ Rivers tí a tún mọ̀ bíi Rivers, ni ìkan nínú àwọn ìpínlẹ̀ ilẹ̀ Nàìjíríà 36. Gẹ́gẹ́ bí dátà ìkanìyàn tó jáde ní ọdún 2006 ṣe fihàn, ìpínlẹ̀ náà ní iye ènìyàn 5,198,716, èyí sọ ọ́ di ìpínlẹ̀ tó ní iye èniyàn púpọ̀jùlọ kẹfà ní Nàìjíríà. Olúìlú àti ìlú tótóbijùlọ rẹ̀ ni Port Harcourt. Ìlú Port Harcourt ní Nàìjíríà gẹ́gẹ́bí gbọ̀ngàn àwọn ilé-iṣẹ́ epo. Ìpínlẹ̀ Rivers jámọ́ Òkun Atlantiki ní gúúsù, ó ní bodè mọ́ àwọn ìpínlẹ̀ Imo and Abia ní àríwá, ìpílẹ̀ Akwa Ibom ní ìlàòrùn, àti àwọn ìpínlẹ̀ Bayelsa àti Delta ní ìwọ̀òrùn. Ìpínlẹ̀ Rivers ní ọ̀pọ̀ ẹ̀yà tí nínú wọn ni: àwọn Ikwerre, àwọn Ijaw, àwọn Ògóni àti àwọn ẹ̀yà púpọ̀ míràn. Orúkọ fún àwọn ará ìpínlẹ̀ yìí ni "Riverians" tàbi "àwọn ará Rivers".
Apá inú ìpínlẹ̀ náà jẹ́ ẹgàn tútù olóoru.
Ítàn Ìdásílẹ̀.
Ìpínlẹ̀ Rivers gba orúkọ rè nípase awọn odò ti o la kojá.
Ijọba Ìbílẹ̀.
Awọn ijọba íbílẹ̀ tí ó wà nì ìpínlẹ̀ Rivers jẹ́ mẹ́tàlẹ́lógún tí alága ìbílẹ̀ n se akoso gbogbo ìbílè na:
Awọn èdè.
Awọn orísìrísí èdè tí ó wa ní ìpínlè Rivers nítítò Ijọba ìbílẹ̀ ìpínlè Rivers:
Èkó.
Ilé ẹ̀kọ́ alakobere àti girama.
Títí di ọdún 1999, ìpínlẹ̀ na ni ile-ẹkọ alakobere bí 2,805 áti ti girama bi 243 tó jẹ́ ti ijọba. | Ìpínlẹ̀ Rivers |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9155 | 9155 | Idi Amin Dada
Idi Amin Dada (c.1925[A] – 16 August 2003) je oga ologun ati Aare orile-ede Uganda lati 1971 de 1979. | Idi Amin Dada |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9180 | 9180 | Ewì ajẹmókùú
Songs
ÌLÒ ORIN.
Yorùbá jẹ́ ọ̀kan lára àwọn ẹ̀yà tó fẹ́ràn orin púpọ̀. Kò sí abala kan nínú ìgbésí ayé ọmọnìyàn tí a kò ti lè kọrin. A ń kọ orin níbi ìgbeyàwó, à ń kọ orin nígbà tí a bá bímọ, nígbà ìsìnkú àgbà, orin wà láti yin Olódùmarè bẹ́ẹ̀ ni orin wà láti fi àseyọrí tàbí kù dìẹ̀ ku diẹ ẹ̀dá hàn. Gbogbo ìwà àti ìṣe Yorùbá ló ní orin tí ó bá wọn mu rẹ́gí yálà nígbà ayọ̀, nígbà ìbànújẹ́ lẹ́nu iṣẹ́ tàbí nígbà tí ọwọ́ bá dilẹ̀.
Beier (1956), Olúkòjú (1978), Ọlátúnjí (1984), Ilésanmí (1985), Sheba (1988) àti Agbájé (1995) gbà pé ẹ̀ka pàtàkì ni orin jẹ́ nínú lítíréṣọ̀ alohùn Yorùbá. Bí àwọn orin yìí ṣe ń jẹyọ ni wọ́n ní iṣẹ́ tí wọ́n ń ṣe nínú ewì ajẹmókùú láàrin àwọn Ẹ̀gbá àti Ìjẹbú. Bí àpẹẹrẹ:
E è yà
Mo r’Ògùn la fọṣọ
E è o yà
Mo r’Ògùn la fọṣọ
Ìgbì mo délé o mi o bá baba
Ojú mi n ṣomi gbéré
(Àsomọ́ III; o.i. 185, ewì 10, ìlà 42-47)
Ọ̀nà tí akéwì gbà lo orin òkè yìí bu ẹwà kún ìgbálá tó sín. Akéwì lo orin yìí láti pe ọkàn àwọn olùgbọ́ wá sílé.
Bákan náà, nínú ewì ajẹmókùú láàrin àwọn Ẹ̀gbá àti Ìjẹ̀bú a lè rí àpẹẹrẹ ìlò orin mìíràn:
Èrò sọ́run làwa ńṣe
Ayé làjò
Ọ̀run nilée wa
(Àsomọ́ III; o.i. 169, ewì 7, ìlà 1-3)
Nínú àpẹẹrẹ òkè yìí, akéwì lo irúfẹ́ orin yìí láti síde ègè dídá rẹ̀. Pàápàá jùlọ láti pèsè ọkàn àwọn olùgbọ́ sílẹ̀ nípa àkóónú ègè rẹ̀. Àwọn àpẹẹrẹ orin tí a rí tọ́ka sí nínú ewì ajẹmókùú láàrin àwọn Ẹ̀gbá àti Ìjẹ̀bú ni ìwọ̀nyí:
Lílé: Àwa náà yóò jẹun ọmọ
Ègbè: Gbogbo wa náà ni ó jẹun ọmọ
Lílé: Bénìyàn bímọ tí ò bà tètè kú,
A jẹun ọmọ
Ègbè: Àwa náà á jẹun ọmọ
(Àsomọ́ IVI; o.i. 208, ewì 2, ìlà 390-394)
Bóbà sèyá ẹlòmíràn ló kú
Wọn a ṣe yẹ̀yẹ́ ẹ
Wọn a dákẹ́ o
Kí ló pàyá
Omi àjàlolo
(Àsomọ́ III; o.i. 218-219, ewì 3, ìlà 25-29)
Ìwà ti ò tọ́ lolóńgbò ń hù
Ìwà tí ò tọ́ lolóńgbo ń hù
Eku bímọ rẹ̀, olóńgbò ń ko
Ó jásí pé ìwà tí ò tọ
Lọmọdé yẹn ń hù
(Àsomọ́ IV; o.i. 230, ewì 6, ìlà 78-82)
A wá a
Àwa ò ríi o
À ń wá a
Àwa ò rí i o
(Àsomọ́ IV; o.i. 234, ewì 8, ìlà 1-4)
Màmá wa ló mà kú o
Ẹwẹlẹ wẹ̀kú ẹwẹlẹ
Ìyá wa ló mà kù o
Ẹwẹlẹ wẹ̀kú ẹwẹlẹ
(Àsomọ́ IV; o.i. 234, ewì 8, ìlà 11-14)
Ẹkún mo wá sun o
É è àrò mo wá ṣe
Ẹkún mo wá sun
Ẹkún mo wá sun o
Àrò, àrò mo wá ṣe
Àrò, àrò mo wá ṣe
(Àsomọ́ IV; o.i. 234, ewì 8, ìlà 1-6)
iwe ti a yewo.
Mudasiru Abayomi Kareem
ÌTÚPALẸ̀ EWÌ AJẸMÓKÙÚ LÁÀRIN ÀWỌN Ẹ̀GBÁ ÀTI ÌJẸ̀BÚ
(A CRITICAL APPRAISAL OF FUNERAL DIRGES AMONG THE Ẹ̀GBÁ AND ÌJẸ̀BÚ),
M.A. Thesis, Department of Linguistics and African Languages,
Obafemi Awolowo University, Ile-Ife, Nigeria. (2007).
Dr. J.B. Bode Agbaje (Supervisor) | Ewì ajẹmókùú |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9189 | 9189 | Uganda
Uganda (Yuganda ni awọn ede Ugandan), ti ijọba olominira ti Uganda (Swahili: Jamhuri ya Uganda[11]), jẹ orilẹ-ede ti ko ni ilẹ ni Ila-oorun Afirika. Orilẹ-ede naa ni bode si ila-oorun nipasẹ Kenya, si ariwa nipasẹ South Sudan, si iwọ-oorun nipasẹ Democratic Republic of Congo, si guusu-iwọ-oorun nipasẹ Rwanda, ati si guusu nipasẹ Tanzania. Apa gusu ti orilẹ-ede pẹlu ipin idaran ti adagun Victoria, ti o pin pẹlu Kenya ati Tanzania. Uganda wa ni agbegbe Awọn Adagun Nla Afirika. Uganda tun wa laarin agbada Nile ati pe o ni oriṣiriṣi ṣugbọn gbogbo oju-ọjọ equatorial ti a yipada. O ni olugbe ti o to miliọnu 46, eyiti 8.5 milionu ngbe ni olu-ilu ati ilu nla ti Kampala.
Uganda ni orukọ lẹhin ijọba Buganda, eyiti o ni ipin nla ti guusu ti orilẹ-ede naa, pẹlu Kampala olu-ilu ati ti ede Luganda rẹ ti sọ jakejado orilẹ-ede naa.
Bibẹrẹ ni ọdun 1894, agbegbe naa ni ijọba bi aabo nipasẹ United Kingdom, eyiti o ṣeto ofin iṣakoso ni gbogbo agbegbe naa. Uganda gba ominira lati UK ni 9 Oṣu Kẹwa Ọdun 1962. Akoko lati igba naa ni a ti samisi nipasẹ awọn rogbodiyan iwa-ipa, pẹlu ijọba ijọba oloogun ti ọdun mẹjọ ti Idi Amin mu.
Ede osise jẹ Gẹẹsi, botilẹjẹpe ofin ti sọ pe “eyikeyi ede miiran le ṣee lo bi alabọde itọnisọna ni awọn ile-iwe tabi awọn ile-ẹkọ eto-ẹkọ miiran tabi fun isofin, iṣakoso tabi awọn idi idajọ bi o ti le paṣẹ nipasẹ ofin.”[2][1] ] Luganda, ede ti o da ni agbegbe aarin, jẹ eyiti a sọ ni gbogbo agbegbe Central ati South Eastern ti orilẹ-ede naa, ati pe ọpọlọpọ awọn ede miiran tun sọ, pẹlu Ateso, Lango, Acholi, Runyoro, Runyankole, Rukiga, Luo, [4] Rutooro, Samia, Jopadhola, ati Lusoga. Ni ọdun 2005 Swahili, ti o jẹ ajeji ati pe a wo bi ẹni ti kii ṣe didoju, ni a dabaa gẹgẹbi ede ijọba keji ti Uganda. Ṣugbọn eyi ko tii fọwọsi nipasẹ ile asofin.[12] Sibẹsibẹ, ni kutukutu 2022 Uganda ti pinnu lati jẹ ki Swahili jẹ koko-ọrọ ti o jẹ dandan ninu iwe-ẹkọ ile-iwe.[13]
Alakoso Uganda lọwọlọwọ ni Yoweri Kaguta Museveni, ẹniti o gba agbara ni Oṣu Kini ọdun 1986 lẹhin ogun ija ọlọdun mẹfa ti pẹ. Ni atẹle awọn atunṣe t’olofin ti o yọ awọn opin akoko kuro fun aarẹ, o ni anfani lati duro ati pe o di aarẹ Uganda ni ọdun 2011, 2016 ati ni awọn idibo gbogbogbo 2021.[14]
Itan.
Pupọ ti Uganda jẹ olugbe nipasẹ Central sudanic ati Kuliak ti n sọrọ nipa awọn agbe ati awọn darandaran ṣaaju ki awọn agbọrọsọ Bantu de guusu ati awọn agbọrọsọ Nilotic ni ariwa ila-oorun ọdun 3,000 sẹhin ni 1,000 BC. Ni ọdun 1500 AD, wọn ti darapọ mọ awọn aṣa sisọ Bantu ni guusu ti Oke Elgon, odo Nile, ati adagun Kyoga.[17]
Gẹgẹbi aṣa atọwọdọwọ ati awọn iwadii igba atijọ, Ijọba ti Kitara bo apakan pataki ti agbegbe adagun nla, lati awọn adagun ariwa Albert ati Kyoga si adagun gusu Victoria ati Tanganyika.[18] Bunyoro-Kitara ni a nperare gẹgẹ bi ipilẹṣẹ ti awọn ijọba Toro, Ankole, ati Busoga.[19]
Diẹ ninu awọn Luo yabo si agbegbe Bunyoro ti wọn si darapọ mọ awujọ Bantu nibẹ, ti o ṣeto ijọba Babiito ti Omukama (alaṣẹ) lọwọlọwọ ti Bunyoro-Kitara.[20]
Awọn oniṣowo Arab gbe lọ si ilẹ lati Okun India ni etikun Ila-oorun Afirika ni awọn ọdun 1830 fun iṣowo ati iṣowo.[21] Ni ipari awọn ọdun 1860, Bunyoro ni Mid-Western Uganda ri ararẹ ti o halẹ lati ariwa nipasẹ awọn aṣoju ti ara Egipti ṣe atilẹyin.[22] Ko dabi awọn oniṣowo Arab lati etikun Ila-oorun Afirika ti o wa iṣowo, awọn aṣoju wọnyi n ṣe igbega iṣẹgun ajeji. Ni ọdun 1869, Khedive Ismail Pasha ti Egipti, n wa lati fi awọn agbegbe kun ariwa ti awọn aala ti Lake Victoria ati ila-oorun ti Lake Albert ati "guusu ti Gondokoro,"[23] fi oluṣewadii ara ilu Gẹẹsi kan, Samuel Baker, ranṣẹ si irin-ajo ologun si Ilẹ-ilu. awọn aala ti Northern Uganda, pẹlu ipinnu lati dinku iṣowo-ẹru nibẹ ati ṣiṣi ọna si iṣowo ati "ọlaju." Banyoro koju Baker, ẹniti o ni lati ja ogun ti o ni ireti lati ni aabo ipadasẹhin rẹ. Baker ka atako naa gẹgẹ bi iṣe arekereke, o si tako Banyoro ninu iwe kan (Ismailia – A Narrative Of The Expedition To Central Africa For The Suppression of Slave Trade, Organized By Ismail, Khadive Of Egypt (1874))[23] èyí tí wọ́n kà ní ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì. Lẹ́yìn náà, àwọn ará Gẹ̀ẹ́sì dé sí orílẹ̀-èdè Uganda pẹ̀lú àròjinlẹ̀ kan lòdì sí ìjọba Bunyoro wọ́n sì bá ìjọba Buganda lọ́wọ́. Eleyi yoo bajẹ na Bunyoro idaji ti awọn oniwe-agbegbe, eyi ti a ti fi fun Buganda bi ẹsan lati British. Meji ninu ọpọlọpọ “awọn agbegbe ti o sọnu” ni a tun pada si Bunyoro lẹhin ominira.
Ni awọn ọdun 1860, lakoko ti awọn ara Arabia n wa ipa lati ariwa, awọn aṣawakiri Ilu Gẹẹsi ti n wa orisun ti Nile[24] de Uganda. Àwọn míṣọ́nnárì Gẹ̀ẹ́sì Gẹ̀ẹ́sì tí wọ́n dé sí ìjọba Buganda ní 1877 àti àwọn míṣọ́nnárì Kátólíìkì ilẹ̀ Faransé tẹ̀ lé wọn lọ́dún 1879. Ipò yìí fa ikú àwọn Ajẹ́rìíkú Uganda ní 1885—lẹ́yìn tí Muteesa Kìíní àti ọ̀pọ̀ jù lọ ààfin rẹ̀ ti yí padà, àti Atẹle ọmọ rẹ ti o lodi si Kristiani Mwanga.[25]
Ijọba Gẹẹsi ṣe adehun ile-iṣẹ Imperial British East Africa Company (IBEAC) lati ṣe adehun awọn adehun iṣowo ni agbegbe ti o bẹrẹ ni ọdun 1888.[26]
Lati 1886, ọpọlọpọ awọn ogun ẹsin wa ni Buganda, lakoko laarin awọn Musulumi ati awọn Kristiani ati lẹhinna, lati 1890, laarin awọn Protestant ba-Ingleza ati ba-Fransa Catholics.[27] Nitori rogbodiyan ilu ati awọn ẹru inawo, IBEAC sọ pe ko le “tọju iṣẹ wọn” ni agbegbe naa.[28] Awọn anfani iṣowo Ilu Gẹẹsi jẹ itara lati daabobo ipa-ọna iṣowo ti Nile, eyiti o jẹ ki ijọba Gẹẹsi fikun Buganda ati awọn agbegbe agbegbe lati ṣẹda Idaabobo Uganda ni 1894.[26]: 3–4 [29]
Protectorate ti Uganda jẹ aabo ti Ijọba Gẹẹsi lati ọdun 1894 si 1962. Ni ọdun 1893, Ile-iṣẹ Imperial British East Africa gbe awọn ẹtọ iṣakoso rẹ ti agbegbe ti o jẹ pataki ti Ijọba Buganda si ijọba Gẹẹsi. IBEAC ti fi aṣẹ rẹ silẹ lori Uganda lẹhin awọn ogun ẹsin ti inu Uganda ti sọ ọ sinu idiwo.[30]
Ni 1894, Aabo Idaabobo Uganda ti dasilẹ, ati pe agbegbe naa ti gbooro sii ju awọn aala ti Buganda nipa fowo si awọn adehun diẹ sii pẹlu awọn ijọba miiran (Toro ni 1900, [31] Ankole ni 1901, ati Bunyoro ni 1933[32]) si agbegbe kan. ti o ni aijọju ni ibamu si ti Uganda ode oni.[33]
Ipo ti Protectorate ni awọn abajade ti o yatọ pupọ fun Uganda ju ti agbegbe naa ti jẹ ileto bi Kenya adugbo, niwọn igba ti Uganda ti ni iwọn ijọba ti ara ẹni ti yoo jẹ bibẹẹkọ ti ni opin labẹ iṣakoso amunisin ni kikun.[34]
Ni awọn ọdun 1890, awọn alagbaṣe 32,000 lati Ilu Gẹẹsi India ni a gbaṣẹ si Ila-oorun Afirika labẹ awọn adehun iṣẹ iṣẹ indentured lati kọ Ọna Railway Uganda.[35] Pupọ julọ awọn ara India ti o ye wọn pada si ile, ṣugbọn 6,724 pinnu lati wa ni Ila-oorun Afirika lẹhin ipari ila naa.[36] Lẹhinna, diẹ ninu awọn di oniṣòwo ati ki o gba iṣakoso ti owu ginning ati sartorial soobu.[37]
Lati ọdun 1900 si 1920, ajakale arun oorun kan ni apa gusu Uganda, lẹba ariwa eti okun adagun Victoria, ti pa diẹ sii ju 250,000 eniyan.[38]
Ogun Agbaye II gba iṣakoso amunisin ti Uganda ni iyanju lati gba awọn ọmọ ogun 77,143 lati ṣiṣẹ ni Awọn ibọn Afirika Ọba. Wọn rii ni iṣe ni ipolongo Aginju Oorun, ipolongo Abyssinian, Ogun Madagascar ati ipolongo Burma.
Ominira (1962 si 1965)
Uganda gba ominira lati UK ni 9 Oṣu Kẹwa ọdun 1962 pẹlu Queen Elizabeth II gẹgẹbi olori ilu ati Queen ti Uganda. Ni Oṣu Kẹwa Ọdun 1963, Uganda di olominira ṣugbọn o tọju ọmọ ẹgbẹ rẹ ni Agbaye ti Awọn Orilẹ-ede.
Idibo igba ominira akọkọ, ti o waye ni ọdun 1962, jẹ bori nipasẹ ajọṣepọ laarin Uganda People's Congress (UPC) ati Kabaka Yekka (KY). UPC ati KY ṣe agbekalẹ ijọba akọkọ lẹhin-ominira pẹlu Milton Obote gẹgẹbi Alakoso Alakoso, pẹlu Buganda Kabaka (Ọba) Edward Muteesa II di ipo ayẹyẹ nla ti Aare.[39][40]
Awọn ọdun ti ominira lẹsẹkẹsẹ ti Uganda jẹ gaba lori nipasẹ ibatan laarin ijọba aringbungbun ati ijọba agbegbe ti o tobi julọ – Buganda.[41]
Lati akoko ti Ilu Gẹẹsi ti ṣẹda aabo aabo Uganda, ọrọ bi o ṣe le ṣakoso ijọba ọba ti o tobi julọ laarin ilana ti ipinlẹ iṣọkan kan ti jẹ iṣoro nigbagbogbo. Awọn gomina amunisin ti kuna lati wa agbekalẹ kan ti o ṣiṣẹ. Eyi jẹ idiju siwaju sii nipasẹ iwa aiṣedeede Buganda si ibatan rẹ pẹlu ijọba aringbungbun. Buganda ko wa ominira ṣugbọn kuku han pe o ni itunu pẹlu eto alaimuṣinṣin ti o ṣe iṣeduro awọn anfani wọn loke awọn koko-ọrọ miiran laarin aabo tabi ipo pataki nigbati Ilu Gẹẹsi lọ. Eyi jẹ ẹri ni apakan nipasẹ awọn ija laarin awọn alaṣẹ amunisin Ilu Gẹẹsi ati Buganda ṣaaju ominira.[42]
Laarin Buganda, awọn ipin wa - laarin awọn ti o fẹ ki Kabaka wa ni ọba alaṣẹ ati awọn ti o fẹ darapọ mọ pẹlu iyoku Uganda lati ṣẹda ipinlẹ alailesin ode oni. Iyapa naa yorisi ẹda ti awọn ẹgbẹ ti o da lori Buganda meji - Kabaka Yekka (Kabaka Nikan) KY, ati Democratic Party (DP) ti o ni awọn gbongbo ninu Ile ijọsin Katoliki. Ibanujẹ laarin awọn ẹgbẹ mejeeji wọnyi le gidigidi paapaa bi awọn idibo akọkọ fun ile-igbimọ aṣofin lẹhin-Colonial ti sunmọ. Awọn Kabaka paapaa korira olori DP, Benedicto Kiwanuka.[43]
Ni ita Buganda, oloselu alarọ-ọrọ kan lati Northern Uganda, Milton Obote, ti ṣe ajọṣepọ kan ti awọn oloselu ti kii ṣe Buganda lati ṣe agbekalẹ Ẹgbẹ Awọn eniyan Uganda (UPC). UPC ni ọkan rẹ jẹ gaba lori nipasẹ awọn oloselu ti o fẹ lati ṣe atunṣe ohun ti wọn rii bi aidogba agbegbe ti o ṣe ojurere si ipo pataki Buganda. Eyi fa atilẹyin idaran lati ita Buganda. Ẹgbẹ naa sibẹsibẹ jẹ ifọkanbalẹ alaimuṣinṣin ti awọn ifẹ, ṣugbọn Obote ṣe afihan ọgbọn nla ni idunadura wọn sinu ilẹ ti o wọpọ ti o da lori agbekalẹ Federal.
Ni Ominira, ibeere Buganda ko ni ipinnu. Uganda jẹ ọkan ninu awọn agbegbe amunisin diẹ ti o gba ominira laisi ẹgbẹ oṣelu ti o ni agbara ti o pọ julọ ni ile asofin. Ninu awọn idibo iṣaaju-ominira, UPC ko ṣe awọn oludije ni Buganda ati bori 37 ti awọn ijoko 61 ti o yan taara (ni ita Buganda). DP gba awọn ijoko 24 ni ita Buganda. “Ipo pataki” ti a fun Buganda tumọ si pe awọn ijoko Buganda 21 ni a yan nipasẹ aṣoju iwọn ti o ṣe afihan awọn idibo si ile igbimọ aṣofin Buganda - Lukikko. KY gba a resounding gun lori DP, gba gbogbo 21 ijoko.
UPC de ipo giga ni opin ọdun 1964 nigbati adari DP ni ile igbimọ aṣofin, Basil Kiiza Bataringaya, kọja ilẹ ile igbimọ aṣofin pẹlu awọn ọmọ ile-igbimọ marun miiran, ti o fi DP silẹ pẹlu awọn ijoko mẹsan nikan. Inu awọn ọmọ ile igbimọ aṣofin DP ko dun ni pataki pe ikorira ti olori wọn, Benedicto Kiwanuka, si Kabaka n ṣe idiwọ awọn aye wọn lati fi ẹnuko pẹlu KY.[45] Awọn ẹtan ti awọn abawọn ti yipada si ikun omi nigbati awọn ọmọ ẹgbẹ KY 10 kọja ilẹ nigbati wọn rii pe iṣọpọ deede pẹlu UPC ko le ṣee ṣe mọ. Awọn ọrọ ifarabalẹ ti Obote kaakiri orilẹ-ede n gba gbogbo niwaju rẹ, ati pe UPC n bori fere gbogbo idibo agbegbe ti o waye ati jijẹ iṣakoso rẹ lori gbogbo awọn igbimọ agbegbe ati awọn aṣofin ni ita Buganda.[46] Idahun lati ọdọ Kabaka jẹ odi - boya akoonu ni ipa ayẹyẹ rẹ ati aami aami ni apakan orilẹ-ede rẹ. Sibẹsibẹ, awọn iyapa nla tun wa laarin aafin rẹ ti o jẹ ki o ṣoro fun u lati ṣe adaṣe daadaa si Obote. Ni akoko Uganda ti di ominira, Buganda “jẹ ile ti o pin pẹlu awọn ologun awujọ ati ti iṣelu”[47] sibẹsibẹ awọn iṣoro wa ni pipọnti inu UPC. Bi awọn ipo rẹ ti n pọ si, awọn ẹya, ẹsin, agbegbe, ati awọn anfani ti ara ẹni bẹrẹ si mì ẹgbẹ naa. Agbara ti ẹgbẹ ti o han gbangba ti bajẹ ni ọna ti o nipọn ti awọn ija ẹgbẹ ni aarin ati awọn ẹya agbegbe. Ati nipasẹ ọdun 1966, UPC ti ya ara rẹ ya. Awọn ija naa tun pọ si nipasẹ awọn tuntun ti o ti kọja ilẹ ile igbimọ aṣofin lati DP ati KY.[48]
Awọn aṣoju UPC de Gulu ni ọdun 1964 fun apejọ awọn aṣoju wọn. Eyi ni afihan akọkọ bi Obote ṣe n padanu iṣakoso ẹgbẹ rẹ. Ija lori Akowe-Agba ti ẹgbẹ naa jẹ idije kikoro laarin oludije oniwọntunwọnsi tuntun - Grace Ibingira ati John Kakonge ti o jagun. Ibingira lẹhinna di aami ti alatako si Obote laarin UPC. Eyi jẹ ifosiwewe pataki nigbati o n wo awọn iṣẹlẹ ti o tẹle ti o yorisi aawọ laarin Buganda ati ijọba Central. Fun awọn ti ita UPC (pẹlu awọn olufowosi KY), eyi jẹ ami kan pe Obote jẹ ipalara. Awọn alafojusi Keen rii pe UPC kii ṣe ẹyọ kan ti o ni iṣọkan.[49]
Iparun ti ẹgbẹ UPC-KY ni gbangba ṣafihan ainitẹlọrun Obote ati awọn miiran ni nipa “ipo pataki” Buganda. Ni ọdun 1964, ijọba dahun si awọn ibeere lati awọn apakan ti ijọba Buganda nla ti wọn kii ṣe ọmọ abẹlẹ Kabaka. Ṣaaju ijọba amunisin, Buganda ti ni idije nipasẹ ijọba Bunyoro adugbo rẹ. Buganda ti ṣẹgun awọn apakan ti Bunyoro ati pe awọn amunisin Ilu Gẹẹsi ti ṣe agbekalẹ eyi ni awọn adehun Buganda. Ti a mọ si "awọn agbegbe ti o sọnu", awọn eniyan ni awọn agbegbe wọnyi fẹ lati pada si jije apakan ti Bunyoro. Obote pinnu lati gba idibo, eyiti o binu awọn Kabaka ati pupọ julọ awọn iyokù Buganda. Awọn olugbe ti awọn agbegbe ti dibo lati pada si Bunyoro pelu awọn igbiyanju Kabaka lati ni ipa lori idibo naa.[50] Lẹhin ti o padanu idibo naa, KY tako owo naa lati gbe awọn agbegbe lọ si Bunyoro, nitorinaa fi opin si ajọṣepọ pẹlu UPC.
Iwa ti ẹya ti iṣelu Uganda tun n farahan ni ijọba. UPC ti o ti jẹ ẹgbẹ orilẹ-ede tẹlẹ bẹrẹ si ya pẹlu awọn ila ẹya nigba ti Ibingira koju Obote ni UPC. Ìpín ẹ̀yà “Àríwá/ Gúúsù” tí ó ti hàn gbangba nínú ètò ọrọ̀ ajé àti láwùjọ nísinsìnyí ti fìdí ara rẹ̀ múlẹ̀ nínú ìṣèlú. Obote yi ara rẹ ka pẹlu awọn oloselu ariwa julọ - A. A. Neykon, Felix Onama, Alex Ojera - nigba ti awọn alatilẹyin Ibingira ti wọn mu ati sẹwọn pẹlu rẹ, paapaa lati Gusu - George Magezi, B. Kirya, Matthias Ngobi. Ni akoko, awọn ẹgbẹ meji gba awọn aami eya - "Bantu" (eyiti o jẹ apakan Gusu Ibingira) ati "Nilotic" (eyiti o jẹ ẹya Northern Obote). Èrò náà pé ìjọba ń bá àwọn Bantu jagun tún pọ̀ sí i nígbà tí Obote mú tí ó sì fi àwọn minisita Bantu tí wọ́n jẹ́ alátìlẹyìn Ibingira sẹ́wọ̀n.[51]
Awọn aami wọnyi mu wa sinu idapọ awọn ipa agbara meji pupọ. Buganda akọkọ - awọn eniyan Buganda jẹ Bantu ati nitorinaa ṣe deede si ẹgbẹ Ibingira. Ẹgbẹ Ibingira siwaju si ilọsiwaju ajọṣepọ yii nipa ẹsun Obote pe o fẹ lati bori Kabaka.[51] Wọn ti wa ni ibamu si Obote ti o tako. Ẹlẹẹkeji - awọn ologun aabo - awọn amunisin Ilu Gẹẹsi ti gba ọmọ ogun ati ọlọpa ti o fẹrẹẹ jẹ iyasọtọ lati Northern Uganda nitori pe wọn yẹ fun awọn ipa wọnyi. Ni ominira, ọmọ ogun ati ọlọpa jẹ gaba lori nipasẹ awọn ẹya ariwa - ni pataki Nilotic. Wọn yoo ni imọlara diẹ sii ni ibatan si Obote, ati pe o lo anfani ti eyi ni kikun lati fikun agbara rẹ. Ni Oṣu Kẹrin ọdun 1966, Obote jade ni ẹgbẹrin awọn ọmọ ogun tuntun ti o gba ni Moroto, eyiti ida aadọrin ninu wọn wa lati Ẹkun Ariwa.[52]
Ni akoko ti o wa ni ifarahan lati woye ijọba aringbungbun ati awọn ologun aabo gẹgẹbi awọn "awọn ara ariwa" ti jẹ gaba lori - paapaa Acholi ti o nipasẹ UPC ni aaye pataki si awọn ipo ijọba ni ipele orilẹ-ede.[53] Ni ariwa Uganda awọn iwọn oriṣiriṣi tun wa ti awọn ikunsinu anti-Buganda, ni pataki lori “ipo pataki” ti ijọba ṣaaju ati lẹhin ominira, ati gbogbo awọn anfani eto-ọrọ ati awujọ ti o wa pẹlu ipo yii. "Obote mu awọn nọmba pataki ti awọn ara ariwa wa si aarin ilu, mejeeji nipasẹ iṣẹ ilu ati ologun, o si ṣẹda ẹrọ ti o ni atilẹyin ni Northern Uganda".[53] Sibẹsibẹ, mejeeji "Bantu" ati awọn aami "Nilotic" jẹ aṣoju awọn ambiguities pataki. Ẹka Bantu fun apẹẹrẹ pẹlu mejeeji Buganda ati Bunyoro – awọn abanidije kikoro itan-akọọlẹ. Aami Nilotic pẹlu Lugbara, Acholi, ati Langi, gbogbo wọn ni awọn idije kikoro ti o jẹ asọye iṣelu ologun Uganda nigbamii. Pelu awọn aibikita wọnyi, awọn iṣẹlẹ wọnyi laimọọmọ mu wa si iwaju ipinya iṣelu ariwa/guusu eyiti o tun ni ipa lori iṣelu Ugandan ni iwọn diẹ.
Pipin UPC tẹsiwaju bi awọn alatako ṣe akiyesi ailagbara Obote. Ni ipele agbegbe nibiti UPC ti jẹ gaba lori pupọ julọ aibalẹ awọn igbimọ bẹrẹ lati koju awọn oludari igbimọ ti o wa ni ipo. Paapaa ni agbegbe ile Obote, igbiyanju ni a ṣe lati yọ olori igbimọ agbegbe ni ọdun 1966. Otitọ ti o ni aniyan diẹ sii fun UPC ni pe awọn idibo orilẹ-ede ti o tẹle ni 1967 - ati laisi atilẹyin ti KY (ti o ṣee ṣe bayi lati ṣe). ṣe afẹyinti DP), ati ẹgbẹ ti o dagba ni UPC, o ṣeeṣe gidi pe UPC yoo jade ni agbara ni awọn oṣu.
Obote tẹle KY pẹlu iṣe tuntun ti ile igbimọ aṣofin ni ibẹrẹ ọdun 1966 ti o ṣe idiwọ eyikeyi igbiyanju KY lati faagun ni ita Buganda. KY farahan lati dahun ni ile igbimọ aṣofin nipasẹ ọkan ninu awọn ọmọ ile-igbimọ wọn diẹ ti o ku, Daudi Ochieng ti o ni aisan ti o gbẹhin. Ochieng jẹ ohun irony – botilẹjẹpe lati Northern Uganda, o ti dide ni ipo giga ti KY o si di alamọde timọtimọ si Kabaka ti o fun u ni awọn akọle ilẹ nla ni Buganda. Nigba ti Obote ko si ni ile igbimo asofin, Ochieng fi han gbangba bi ole jibiti ehin-erin ati wura ti ko lodi si orileede Congo ti oga agba awon omo ogun Obote, Colonel Idi Amin ti se. O tun fi ẹsun kan pe Obote, Onama ati Neykon ni gbogbo wọn ni anfaani eto naa.[54]. Awọn ile-igbimọ aṣofin ti dibo pupọju fun ipinnu lati fi ẹsun kan Amin ati ṣe iwadii ipa ti Obote. Eyi gbon ijọba naa o si gbe wahala soke ni orilẹ-ede naa.
KY tun ṣe afihan agbara rẹ lati koju Obote lati inu ẹgbẹ rẹ ni apejọ UPC Buganda nibiti Godfrey Binaisa (Agbẹjọro Gbogbogbo) ti yọ kuro nipasẹ ẹgbẹ kan gbagbọ pe o ni atilẹyin KY, Ibingira ati awọn eroja anti-Obote miiran ni Buganda.[47] ] Idahun Obote ni lati mu Ibingira ati awọn minisita miiran ni ipade minisita ati lati gba awọn agbara pataki ni Kínní 1966. Ni Oṣu Kẹta ọdun 1966, Obote tun kede pe awọn ọfiisi ti Alakoso ati igbakeji aarẹ yoo dẹkun lati wa - ti yọ Kabaka kuro ni imunadoko. Obote tun fun Amin ni agbara diẹ sii - fifun u ni ipo Alakoso Ogun lori ẹniti o ni iṣaaju (Opolot) ti o ni ibatan si Buganda nipasẹ igbeyawo (o ṣee ṣe gbagbọ pe Opolot yoo lọra lati gba igbese ologun lodi si Kabaka ti o ba wa si eyi). Obote pa ofin ofin run ati pe o da awọn idibo duro ni imunadoko nitori oṣu diẹ. Obote lọ lori tẹlifisiọnu ati redio lati fi ẹsun kan Kabaka fun ọpọlọpọ awọn ẹṣẹ pẹlu bibeere fun awọn ọmọ ogun ajeji eyiti o dabi ẹni pe o ti ṣawari nipasẹ Kabaka lẹhin awọn agbasọ ọrọ ti Amin n gbero igbimọ kan. Obote tun tu aṣẹ ti Kabaka kuro nipa ikede laarin awọn igbese miiran:
Imukuro ti awọn igbimọ iṣẹ ti gbogbo eniyan ti ominira fun awọn ẹya apapo. Eyi yọ aṣẹ Kabaka kuro lati yan awọn oṣiṣẹ ilu ni Buganda.
Imukuro ti Ile-ẹjọ giga ti Buganda - yiyọ eyikeyi aṣẹ idajọ ti Kabaka ni.
Gbigbe iṣakoso owo Buganda labẹ iṣakoso aarin siwaju siwaju.
Abolition ti awọn ilẹ fun Buganda olori. Ilẹ jẹ ọkan ninu awọn orisun pataki ti agbara Kabaka lori awọn ọmọ abẹ rẹ.
Ila naa si won bayi kale fun a show mọlẹ laarin Buganda ati Central ijoba. Awọn opitan le jiyan nipa boya eyi le ti yago fun nipasẹ adehun. Eyi ko ṣeeṣe bi Obote ṣe ni igboya bayi o si rii Kabaka bi alailera. Loootọ, nipa gbigba ipo aarẹ ni ọdun mẹrin sẹyin ti wọn si ba UPC, Kabaka ti pin awọn eniyan rẹ ti wọn si gba ẹgbẹ kan si ekeji. Laarin awọn ile-iṣẹ iṣelu Buganda, awọn idije ti ẹsin ati ifẹ ti ara ẹni jẹ ki awọn ile-iṣẹ jẹ ailagbara ati lagbara lati dahun si awọn gbigbe ijọba aringbungbun. Awọn Kabaka ni igbagbogbo ni a gba bi aibikita ati aibikita si imọran lati ọdọ awọn oloselu Buganda ti o jẹ ọdọ ti o loye dara julọ iṣelu lẹhin Ominira tuntun, bii awọn aṣaaju ti o jẹ ambivalent si ohun ti n ṣẹlẹ niwọn igba ti awọn anfani ibile wọn ti tọju. Awọn Kabaka ṣe ojurere fun awọn aṣawakiri tuntun.[55]
Ni May 1966, awọn Kabaka gbe rẹ. Ó béèrè fún ìrànlọ́wọ́ láti ilẹ̀ òkèèrè, ilé ìgbìmọ̀ aṣòfin Buganda sì sọ pé kí ìjọba Uganda kúrò ní Buganda (títí kan olú ìlú náà, Kampala). Ni idahun Obote pase fun Idi Amin lati kolu aafin Kabaka. Ija fun aafin Kabaka jẹ lile - awọn oluso Kabaka ti nfi idiwọ diẹ sii ju ti a ti ṣe yẹ lọ. Olori ikẹkọ ti Ilu Gẹẹsi - Kabaka pẹlu awọn ologun bi 120 ti o ni ihamọra tọju Idi Amin ni eti okun fun wakati mejila.[56] Wọ́n fojú bù ú pé nǹkan bí ẹgbẹ̀rún méjì [2,000] èèyàn ló kú nínú ogun tó parí nígbà tí àwọn ọmọ ogun ké sí àwọn ìbọn tó wúwo, tí wọ́n sì borí ààfin náà. Idagbasoke igberiko ti a ti nreti ni Buganda ko waye ati pe awọn wakati diẹ lẹhinna Obote ti o ni imọlẹ pade awọn oniroyin lati gbadun iṣẹgun rẹ. Kabaka naa salọ lori awọn odi aafin ati pe awọn olufowosi gbe wọn lọ si igbekun ni Ilu Lọndọnu. Ó kú níbẹ̀ ní ọdún mẹ́ta lẹ́yìn náà.
Ọdun 1966–1971 (ṣaaju ki o to gbajọba)
Ni ọdun 1966, lẹyin ija agbara laarin ijọba ti Obote dari ati Ọba Muteesa, Obote da ofin ofin duro o si yọ aarẹ ayẹyẹ ati igbakeji aarẹ kuro. Ni ọdun 1967, ofin titun kan kede Uganda ni ilu olominira o si pa awọn ijọba ibile run. Obote ni won so gege bi aare.[25]
1971 (lẹhin igbasilẹ) -1979 (ipari ijọba Amin)
Nkan akọkọ: Itan Ilu Uganda (1971–79)
Lẹhin igbimọ ologun ni ọjọ 25 Oṣu Kini ọdun 1971, Obote ti yọ kuro ni agbara ati Gbogbogbo Idi Amin gba iṣakoso orilẹ-ede naa. Amin ṣe akoso Uganda gẹgẹbi alakoso ijọba pẹlu atilẹyin ti ologun fun ọdun mẹjọ to nbọ.[57] O ṣe ipaniyan pupọ laarin orilẹ-ede lati ṣetọju iṣakoso rẹ. O fẹrẹ to 80,000–500,000 awọn ara ilu Ugandan ku ni akoko ijọba rẹ.[58] Yàtọ̀ sí ìwà ìkà rẹ̀, ó fi tipátipá mú àwọn ọmọ ilẹ̀ Íńdíà tó jẹ́ oníṣòwò láti orílẹ̀-èdè Uganda.[59] Ni Oṣu Karun ọdun 1976, awọn onijagidijagan Palestine ji ọkọ ofurufu Air France kan ti wọn si fi agbara mu lati balẹ ni papa ọkọ ofurufu Entebbe. Ọgọ́rùn-ún lára àwọn 250 arìnrìn àjò tí ó wà nínú ọkọ̀ náà ní ìpilẹ̀ṣẹ̀ ni wọ́n gbá wọn mọ́ra títí ìjagunbalẹ̀ Commando kan ní Ísírẹ́lì fi gbà wọ́n ní ọjọ́ mẹ́wàá lẹ́yìn náà.[60] Ijọba Amin ti pari lẹhin Ogun Uganda-Tanzania ni ọdun 1979, ninu eyiti awọn ọmọ ogun Tanzania ṣe iranlọwọ nipasẹ awọn igbekun Ugandan yabo si Uganda.
1979-lowolowo
Yoweri Museveni ti jẹ aarẹ lati igba ti awọn ọmọ ogun rẹ ti bori ijọba iṣaaju ni Oṣu Kini ọdun 1986.
Awọn ẹgbẹ oṣelu ni Uganda ni ihamọ ninu awọn iṣẹ wọn ti o bẹrẹ ni ọdun yẹn, ni iwọn kan ti a ṣe apẹrẹ lati dinku iwa-ipa ẹgbẹ. Ninu eto ti kii ṣe ẹgbẹ “Movement” ti Museveni fi lelẹ, awọn ẹgbẹ oselu tẹsiwaju lati wa, ṣugbọn ọfiisi ile-iṣẹ nikan ni wọn le ṣiṣẹ. Wọn ko le ṣi awọn ẹka, ṣe apejọ, tabi awọn oludije ni taara (botilẹjẹpe awọn oludije idibo le jẹ ti awọn ẹgbẹ oṣelu). Ifọrọwewe t’olofin kan fagile wiwọle-ọdun mọkandinlogun yii lori iṣelu awọn ẹgbẹ pupọ ni Oṣu Keje ọdun 2005.
Ni ọdun 1993, Pope John Paul Keji ṣabẹwo si Uganda lakoko irin-ajo oluṣọ-agutan ọlọjọ mẹfa rẹ lati rọ awọn ara Uganda lati wa ilaja. Nígbà ayẹyẹ ọlọ́pọ̀ èèyàn, ó bọ̀wọ̀ fún àwọn Kristẹni ajẹ́rìíkú tí wọ́n pa.
Ni aarin-si-opin 1990s, Museveni ti ni iyìn nipasẹ awọn orilẹ-ede iwọ-oorun gẹgẹbi apakan ti iran tuntun ti awọn oludari ile Afirika.[62]
Alakoso ijọba rẹ ti bajẹ, sibẹsibẹ, nipa ikọlu ati gbigba ni Democratic Republic of Congo lakoko Ogun Kongo Keji, eyiti o fa iku iku 5.4 milionu lati ọdun 1998, ati nipa ikopa ninu awọn ija miiran ni agbegbe Awọn Adagun Nla ti Afirika. Ó ti jà fún ọ̀pọ̀ ọdún nínú ogun abẹ́lé lòdì sí Army Resistance Army, tí ó jẹ̀bi ọ̀pọ̀lọpọ̀ ìwà ọ̀daràn lòdì sí ẹ̀dá ènìyàn, títí kan ìfirú ọmọdé, ìpakúpa Atak, àti ìpànìyàn púpọ̀ mìíràn. Ìforígbárí ní àríwá Uganda ti pa ẹgbẹẹgbẹ̀rún ó sì ti lé àwọn mílíọ̀nù kúrò nípò.[63]
Ile-igbimọ aṣofin fagile awọn opin akoko alaarẹ ni ọdun 2005, ni ẹsun nitori pe Museveni lo awọn owo ilu lati san US $ 2,000 fun ọmọ ẹgbẹ ile-igbimọ kọọkan ti o ṣe atilẹyin iwọn naa.[64] Awọn idibo Aare waye ni Kínní 2006. Museveni ti njijadu lodi si ọpọlọpọ awọn oludije, eyiti o ṣe pataki julọ ninu wọn ni Kizza Besigye.
Ni 20 Kínní 2011, Igbimọ Idibo Uganda sọ pe Aare ti o wa ni ipo Yoweri Kaguta Museveni ni oludibo ti o ṣẹgun ti awọn idibo 2011 ti o waye ni 18 Kínní 2011. Awọn alatako sibẹsibẹ, ko ni itẹlọrun pẹlu awọn esi, ti o da wọn lẹbi bi o kún fun ẹtan ati ẹtan. . Gẹgẹbi esi ti oṣiṣẹ naa, Museveni bori pẹlu ida mejidinlọgọta ninu awọn ibo. Eyi ni irọrun gbe olutaja ti o sunmọ julọ, Besigye, ti o ti jẹ oniwosan Museveni ti o si sọ fun awọn onirohin pe oun ati awọn alatilẹyin rẹ “fifẹ palẹ” abajade naa bakanna bi ofin ailopin ti Museveni tabi eyikeyi eniyan ti o le yan. Besigye fikun pe awọn idibo ti o ni ilodisi yoo daaju si adari aitọ ati pe o wa si awọn ara Uganda lati ṣe itupalẹ eyi. Aṣoju Ifojusi Idibo ti European Union royin lori awọn ilọsiwaju ati awọn abawọn ti ilana idibo Uganda: "Ipolongo idibo ati ọjọ idibo ni a ṣe ni alaafia. ti awọn ara ilu Ugandan ti a ko ni ẹtọ.”[65]
Lati Oṣu Kẹjọ ọdun 2012, ẹgbẹ Anonymous hacktivist ti halẹ mọ awọn oṣiṣẹ ijọba Ugandan ati ti gepa awọn oju opo wẹẹbu ijọba osise lori awọn owo-owo onibaje rẹ.[66] Diẹ ninu awọn oluranlọwọ agbaye ti halẹ lati ge iranlowo owo si orilẹ-ede naa ti awọn owo-owo ilodisi onibaje tẹsiwaju.[67]
Awọn afihan eto fun itẹlera nipasẹ ọmọ ààrẹ, Muhoozi Kainerugaba, ti pọ si awọn aifokanbale.[68][69][70][71]
Alakoso Yoweri Museveni ti ṣe akoso orilẹ-ede naa lati ọdun 1986 ati pe o jẹ atundi ibo tuntun ni Oṣu Kini ọdun 2021 awọn idibo aarẹ. Gẹgẹbi awọn abajade osise ti Museveni gba awọn idibo pẹlu 58% ti ibo lakoko ti Bobi Wine ti o yipada-popstar ni 35%. Atako tako abajade naa nitori awọn ẹsun jibiti kaakiri ati awọn aiṣedeede.[72][73] Oludije alatako miiran jẹ ọmọ ọdun 24 John Katumba.
Agbègbè.
1,465 / 5,000
Translation results.
Uganda wa ni guusu ila-oorun Afirika laarin 1º S ati 4º N latitude, ati laarin 30º E ati 35º E longitude. Ilẹ-ilẹ rẹ jẹ oniruuru pupọ ti o ni awọn oke oke-nla, awọn oke-nla, ati awọn adagun. Awọn orilẹ-ede joko ni aropin 900 mita loke okun ipele. Mejeeji awọn aala ila-oorun ati iwọ-oorun ti Uganda ni awọn oke-nla. Oke Ruwenzori ni tente oke giga julọ ni Uganda, eyiti a npè ni Alexandra ati iwọn awọn mita 5,094. Adagun ati odo Pupọ ti guusu ti orilẹ-ede naa ni ipa nla nipasẹ ọkan ninu awọn adagun nla ti agbaye, Adagun Victoria, eyiti o ni awọn erekuṣu pupọ ninu. Awọn ilu ti o ṣe pataki julọ wa ni guusu, nitosi adagun yii, pẹlu Kampala olu-ilu ati ilu Entebbe ti o wa nitosi.[75] Adagun Kyoga wa ni aarin orilẹ-ede naa ati pe o wa ni ayika nipasẹ awọn agbegbe alarinrin nla.[76] Botilẹjẹpe o wa ni ilẹ, Uganda ni ọpọlọpọ awọn adagun nla nla ninu. Yato si Adagun Victoria ati Kyoga, Adagun Albert, Adagun Edward, ati Adagun George ti o kere julọ wa.[75] Uganda da fere patapata laarin awọn Nile agbada. Omi Victoria Nile n ṣan lati Adagun Victoria sinu adagun Kyoga ati lẹhinna sinu Adagun Albert ni aala Congo. Lẹhinna o lọ si ariwa si South Sudan. Agbegbe kan ni ila-oorun Uganda jẹ ṣiṣan nipasẹ Odò Suam, apakan ti agbada omi inu ti Adagun Turkana. Apa ariwa ila-oorun ti Uganda ti o ṣan lọ si Basin Lotikipi, eyiti o jẹ akọkọ ni Kenya.[75] Oniruuru ati itoju
Nkan akọkọ: Itoju ni Uganda.
Oniruuru ati itoju
Nkan akọkọ: Itoju ni Uganda
Uganda ni awọn agbegbe idabobo 60, pẹlu awọn ọgba iṣere orilẹ-ede mẹwa: Egan Orilẹ-ede Bwindi Impenetrable ati Egan Orilẹ-ede Rwenzori (mejeeji Awọn aaye Ajogunba Aye UNESCO[77]), Egan Orilẹ-ede Kibale, Egan Orilẹ-ede Orilẹ-ede Kidepo, Egan Orile-ede Lake Mburo, Egan Orilẹ-ede Mgahinga Gorilla, Oke Elgon National Park, Murchison Falls National Park, Queen Elizabeth National Park, ati Semuliki National Park.
Uganda jẹ ile si nọmba nla ti awọn eya, pẹlu olugbe ti awọn gorilla oke ni Egan Orilẹ-ede Bwindi Impenetrable, gorillas ati awọn obo goolu ni Egan Orilẹ-ede Mgahinga Gorilla, ati awọn erinmi ni Egan Orilẹ-ede Murchison Falls.[79]
Orilẹ-ede naa ni Atọka Iṣeduro Ilẹ-ilẹ Ilẹ igbo kan ti 2019 tumọ si Dimegilio ti 4.36/10, ni ipo 128th ni kariaye ninu awọn orilẹ-ede 172. | Uganda |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9198 | 9198 | Ìpínlẹ̀ Kwara
Kwara () jẹ ìpínlẹ̀ ní apá ìwọ̀-oòrùn ní orílẹ̀ èdè Nàìjíríà. Olú-ìlú rẹ̀ ni ìlọrin. Ó wà ní àríwá àárín gbùngbùn ti a mò sí ìgbánú àárín ìlú. Yorùbá, pèlú ọ̀pọ̀lọpọ̀ àwọn Nupe, Ìbàrìbá àti Fúlàní díẹ̀ ni wọ́n tẹ̀dó síbẹ.
Ìpínlè kwárà ní ìjoba ìbílẹ̀ mérìndilógún, ìjoba ìpínlè ti ìwò oòrùn Ìlorin ni ènìyàn tó pòjù ,Won da ipinle kwara sile ni ojo ketadinlogbon 1967 .
Ijọba Ìbílẹ̀.
Awọn ijọba íbílẹ̀ tí ó wà nì ìpínlẹ̀ Kwara jẹ́ mérìndilógún. Awọn náà ní:
Awọn èdè.
Awọn orísìrísí èdè tí ó wà ní ìpínlè Kwara nítítò Ijọba ìbílẹ̀:
Àwọn ìtọ́kasí. | Ìpínlẹ̀ Kwara |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9199 | 9199 | Ìpínlẹ̀ Kogí
Ìpínlẹ̀ Kogí jẹ́ ìpínlẹ̀ kan ní orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, tí ó pín ààlà sí ìlà-oòrùn pẹ̀lú àwọn Ìpínlẹ̀ àti , sí àríwá ní agbègbè olú-ìlú, sí àríwá-ìlà-oòrùn pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ , sí àríwá-ìwọ̀ oòrùn pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ , sí gúúsù-ìwọ̀ oòrùn pẹ̀lú àwọn Ìpínlẹ̀ àti , sí gúúsù-ìlà-oòrùn pẹ̀lú àwọn Ìpínlẹ̀ àti , àti sí ìwọ̀ oòrùn pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ Benue. Ó jẹ́ ìpínlẹ̀ kan ṣoṣo tí ó pín ààlà pẹ̀lú àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́wàá mìíràn orílẹ̀ èdè Nàìjíríà. Orúkọ Hausa fún odò—"kogi." Wọ́n dá Ìpínlẹ̀ Kogí sílẹ̀ látara àwọn apá kan ìpínlẹ̀ Benue, ìpínlẹ̀ Niger, àti ìpínlẹ̀ Kwara ní ọjọ́ kẹtàdínlọ́gbọ̀n oṣù kẹ́jọ, ọdún 1991. Orúkọ inagijẹ ìpínlẹ̀ "Confluence State"-(Ìwọ̀núbọ̀nú ìpínlẹ̀) náà látàrí ìdàpọ̀ odò àti wáyé ní tòsí olú-ìlú rẹ̀ tí ń ṣe .
Laaarin àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì ti orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, ìpínlẹ̀ Kogi jẹ́ ìpínlẹ̀ ẹlẹ́ẹ̀kẹtàlá tí ó gbòòrò jùlọ ní ààyè tàbí agbègbè àti ẹlẹ́ẹ̀kejìlá ní iye pẹ̀lú ènìyàn tí ó tó mílíọ́nnù mẹ́rin-àbọ̀ gẹ́gẹ́ bí àbájáde ọdún 2016.
Àwọn olùgbé ìpínlẹ̀ Kogi láti bí ọ̀pọ̀ ọdún sẹ́yìn kúnfún àwọn oríṣiríṣi ẹ̀yà pẹ̀lú , , àti (pàápàá jùlọ , , àti ìdá-ẹ̀ya ) ní àwọn gbàgede ìpínlẹ náà; , , , , àti ní ìlà-oòrùn; àti (pàápàá jùlọ , , , àti ìdá-ẹ̀ya Magongo) ní ìwọ̀ oòrùn. | Ìpínlẹ̀ Kogí |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9200 | 9200 | Ìpínlẹ̀ Plateau
State of Nigeria
Ojúewé yìí jẹ mọ́ nípa àwọn Ìpínlẹ̀ orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Fún àti àwọn míràn, ẹ wo: Plateau (disambiguation).
Ìpínlẹ̀ Plateau jẹ́ Ìpínlẹ̀ ìkejìlá tí ó wà ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà tí ó tòní jùlọ. Ìpínlẹ̀ yí wà ní àárín gbùngbùn orílẹ̀-èdè Nàìjíríà tí àwọn òkè àpáta orísiríṣi sì yi ka, pàá pàá jùlọ ìlú Jos tí ó jẹ́ olú ìlú fún Ìpínlẹ̀ náà.
Ìnagijẹ tí wọ́n ń pe Ìpínlẹ̀ yí ni "Ilé Àlááfíà àti abẹ̀wò", ìdí ni wípé Ìpínlẹ̀ náà kún fún orísiríṣi ohun mère-mère tí ó ń wu ojú rí bíi iṣàn omi, àpáta láriṣiríṣi, òkè ńlá-ńlá ati bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ. Iye àwọn olùgbé ibẹ̀ jẹ́ mílíọ́nù mẹ́ta àti abọ̀.
Ìrísí Ìpínlẹ̀ náà.
Àwọn Ẹnu Ààlà.
Ìpínlẹ̀ Plateau wà ní àárín gbùngbùn ilẹ̀ òkè ọya, ó sì jẹ́ ìkan lára àwọn ẹkùn mẹ́fà tí wọ́n pín ilẹ̀ Hausa sí. Tí sare ilẹ̀ wọn sì tó 26,899 iye ìwọ̀n bí Ìpínlẹ̀ náà fi gùn ní òró tó 08°24'N and longitude 008°32' and 010°38' east. Wọ́n sọ Ìpínlẹ̀ yí ní orúkọ rẹ̀ Jos Plateau tí ó jẹ́ agbègbè kan tí òkè pọ̀ sí jùlọ ní Ìpínlẹ̀ náà. òkúta ati àpáta oríṣiríṣi ni wọ́n pọ̀ jàntìrẹrẹ ní àárín igbó àti ijù.
Ojú ọjọ́.
Bí ó tilẹ̀ jẹ́ wípé Ìpínlẹ̀ Jos wà ní àárín gbùngbùn òkè ọya, síbẹ̀ ojú ọjọ́ ibẹ̀ fanimọ́ra látàrí bí Oòrùn ríràn kò ṣe kí ń ju ìdá mẹ́tàlá sí ìdá méjìlélógún (13 - 22 °C) lọ. Bí ọyẹ́ bá mú ní àsìkò oṣù Kejìlá sí oṣù kejì ọdún, ojú ọjọ́ wọn yóò tutù mìnìjọ̀. Pẹ̀lú bí oru ṣe ma ń mú lásìkò ọ̀gbẹlẹ̀, Ìpínlẹ̀ Jos ma ń tutù ní tìrẹ̀ ni. Rírọ̀ òjò ní Ìpínlẹ̀ yí ma ń le ju ara wọn lọ ju ti bí a ṣe ri nínú àtẹ yí apá àríwá Ìpínlẹ̀ plateau, bí ó ṣe jẹ́ wípé ọwọ́ òjò ma ń le níagbègbè yí làsìkò òjò. Bí ojú ọjọ́ ìpínlẹ̀ yí ti rí ni ó jẹ́ kí àdínkù bá àwọn oríṣiríṣi àjakálẹ̀ àrùn ní ìpínlẹ̀ náà yàtọ̀ sí bí a ti ń ri ní àwọn ìpínlẹ̀ tí ó múlé tì wọ́n.
Ìpínlẹ̀ Jos tún jẹ́ orísun iṣàn [[omi] fún àwọn odò ìpínlẹ̀ tí ó múlé tiwaọ́n bíi: [[Kaduna]], [[Gongola River|Gongola]], [[Hadejia River|Hadeja]] àti odò [[Damaturu River|Damaturu]] rivers. lásìkò ọ̀gbẹlẹ̀.
Jiọ́lọ́jì.
Ìpínlẹ̀ Plateau jẹ́ ibi tí oríṣiríṣi [[òkúta]] pọ̀ sí, pàá pàá jùlọ àwọn àfọ́kù [[àpáta]] tí wọ́n gbọ̀n sílẹ̀. Àwọn òkúta tí a ti mẹ́nu bá yí yóò tó mílíọ́nù lónà 160 níye, èyí sì mú kí Ìpínlẹ̀ Plateau ó yàtọ̀ ní ìrísí. Bákan náà ni àwọn òkè òun pẹ̀tẹ́lẹ̀ pọ̀ níbẹ̀ látàrí bí òkè ṣe pọ̀ sí. Ẹ̀wẹ̀, ìsẹ̀lẹ̀ ìrúsókè [[iná]] láti inú àpáta (volcano) mú kí orísiríṣi ohun àlùmọ́nì pọ̀ níbẹ̀ ju àwọn Ìpínlẹ̀ tó kú ní orílẹ̀-èdè [[Nàìjíríà]] lọ. | Ìpínlẹ̀ Plateau |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9201 | 9201 | Ìpínlẹ̀ Kaduna
Ìpínlẹ̀ Kàdúná jẹ́ ọ̀kan nínú àwọn Ìpínlẹ̀ mẹ́rìdínlógójì ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Ìpínlẹ̀ Kàdúná jẹ́ ọkan lára ìpínlẹ̀ tó wà ní apá Àríwá orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Olú-ìlú ìpínlẹ̀ yìí ń bá a jórúkọ, ìlú Kàdúná, èyí tí ó jẹ́ ìlú kẹ́jọ tí ó tóbi jù ní orílẹ̀-èdè yìí ní ọdún 2006. Wọ́n dá ìpínlẹ̀ yìí sílẹ̀ gẹ́gẹ́ bí Ìpínlẹ̀ àárín-gbùngbùn Àríwá ní ọdún 1967, èyí tí ó yíká Ìpínlẹ̀ Katsina òde-òní. Ní ọdún 1987 ní Ìpínlẹ̀ Kàdúná ṣẹ ààlà-ọ̀nà wọn. Ìnagijẹ Kàdúná ní "Center of learnig" (Ilé fún ẹ̀kọ́). Orúkọ yìí ṣe rẹ́gí wọn Nítorí ọ̀pọ̀ ilé-ẹ̀kọ́ tó ní kìmí ni ó wà ní ìpínlẹ̀ náà, àpẹẹrẹ ní Ahmadu Bello University.
Ìpínlẹ̀ Kàdúná òde-òní jẹ́ ilé ìṣura fún àwọn ohun ìlàjú ilẹ̀ Áfíríkà, kódà, Nok civilization tí ó gbèrú láti c.1500 BC sí c. 500 AD náà wà ní bẹ̀. Ní séntúrì 9th, òwúlẹ̀-wútàn tí orúkọ rẹ̀ ń jẹ́ Ya'qubi ṣe àkọsílẹ̀ ìwàláyé Ìjọba Hausa, èyí tí ó wà kí wón tó sọ ọ́ di Sokoto Caliphate ní ọdún 1800 lẹ́yìn ìjà àwọn Fulani. Ní àkókò ìmúnisìn, àwọn olùdarí ilẹ̀- Britain sọ Kàdúná di olú-ìlú Àbọ̀ ní Àríwá orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. | Ìpínlẹ̀ Kaduna |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9203 | 9203 | Ìpínlẹ̀ Jigawa
Ìpínlẹ̀ Jigawa jẹ́ ọkan nínu ìpínlè mẹ́rìndínlógójì orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Ìpínlẹ̀ yí wà ní apá àríwá orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Ó jẹ́ dídásílẹ̀ ní ọdún 1991 láti apá ìwọ̀ Oòrùn gúsù Kánò, Jigawa wa ni ààlà tó wà lárin orílẹ̀-èdè Niger ati orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Dutse ni olú ìlú fún Ìpínlẹ̀ náà, tí ósìjẹ́ ìlú tí o tóbi julọ ní Ìpínlẹ̀ Jigawa.
Awọn èdè.
Awọn orísìrísí èdè tí ó wà ní ìpínlè Jigawa ní Bade, Warji, Duwai. Hausa ati Fula je èdè ti wọn n sọ jù ni ìpínlè Jigawa.
Ijọba Ìbílẹ̀.
Awọn ijọba íbílẹ̀ tí ó wà nì ìpínlẹ̀ Jigawa jẹ́ mẹ́tàdìnlógbọ̀n. Awọn ná ní: | Ìpínlẹ̀ Jigawa |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9211 | 9211 | Àdìsá Akinloyè
Augustus Meredith Àdìsá Akinloyè (August 19, 1916 – September 18, 2007) jẹ́ olóṣèlú ọmọ ilẹ̀ Naijiria. | Àdìsá Akinloyè |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9212 | 9212 | Adisa Akinloye | Adisa Akinloye |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9216 | 9216 | Ìpínlẹ̀ Niger
State of Nigeria
Ojúewé yìí jẹ mọ́ nípa a state in Nigeria. Fún the sovereign country of the same name, ẹ wo: Niger.
Niger jẹ́ Ìpínlẹ̀ kan ààrin gbùngbùn apá àríwá lórílẹ̀-èdè Nigeria. Ó jẹ́ Ìpínlẹ̀ tó tóbi jù lọ ní Nàìjíríà. Wọ́n pín Ìpínlẹ̀ Niger sí àgbègbè-ìṣèjọba mẹ́ta, ní ìpín A, B, D. Minna ni olú-ìlú Ìpínlẹ̀ Niger. Àwọn ìlú ńlá mìíràn tí wọ́n wà ní Niger; Bida, Kontagora and Suleja. Wọ́n dá Ìpínlẹ̀ Niger lọ́dún 1976. Ó jẹ́ ìlú àwọn Ààrẹ-àná ológun, ọ̀gágun Ibrahim Babangida àti Abdulsalami Abubakar. Àwọn ènìyàn Nupe, Gbagyi, Kamuku, Kambari, Gungawa, Hun-Saare, Hausa àti Koro ni wọ́n pọ̀jù ní Ìpínlẹ̀ náà.
Orúkọ odò Niger ni wọ́n fi sọrí Ìpínlẹ̀ náà. Ìpínlẹ̀ náà ni odò tí wọ́n fi ń pèsè iná-ọba, Kainji Dam àti Shiroro Dam, bẹ́ẹ̀ náà, ibẹ̀ ni Zungeru Dam wà. Ibẹ̀ ni Jebba Dam tí ní ìpín ní Ìpínlẹ̀ Niger àti Ìpínlẹ̀ Kwara. Ibẹ̀ náà ni Gurara Falls, tí wọn fi orúkọ odò Gurara sọrí wà. Also situated there is Kainji National Park, the largest National Park of Nigeria, which contains Kainji Lake, the Borgu Game Reserve and the Zugurma Game Reserve.
Àwọn èdè wọn.
Àwọn wọ̀nyí ni èdè tí wọ́n ń sọ ní Ìpínlẹ̀ ní ìpín ìjọba-ìbílẹ̀ wọn:
Sorko and Zarma are also spoken. | Ìpínlẹ̀ Niger |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9223 | 9223 | Ìpínlẹ̀ Nasarawa
Ìpínlẹ̀ Násáráwá je ikan ninu àwon Ipinle 36 ni orile-ede Naijiria. Oluilu re ni Lafia.
Ítàn Ìdásílẹ̀.
Ìpínlẹ̀ Nasarawa jẹ́ dídásílẹ̀ ní Ọjó kínní, osù kẹwàá, Ọdún 1996 nígbà ìsèjọba Abacha, tí wọ́n pín kúrò ní ìpínlẹ̀ Plateau odè oní.
Ijọba Ìbílẹ̀.
Awọn ijọba íbílẹ̀ tí ó wà nì ìpínlẹ̀ Nasarawa jẹ́ mẹ́tàlá. (Afìhàn pẹ̀lú ònkà 2006 population):
Awọn èdè.
Awọn orísìrísí èdè tí ó wà ní ìpínlè Nasarawa jẹ́ mókàndínlógbọ̀n.
Awọn èdè na wa nínú tábìlì yi ní nítítò Ijọba ìbílẹ̀ ìpínlè Nasarawa:
Ní ìpínlè Nasarawa, orísìrísí ẹ̀yà marundinlogbon ló wà. Àwọn tí wọn ma n sọ jù nì Miligi (Koro), Alago, Mada, Gwandara, Kunari, Hausa Fulani, Gwari, Rindre, Afo, Eggon and Ebina
Ilé ẹ̀kọ́.
Ìpínlẹ̀ Nasarawa ni awọn Ilé ẹ̀kọ́ bí:
Ìpínlè Nasarawa ní awọn ilé ẹ̀kọ́ alakobere àti girama bí the Federal Government Girls College, Kea. | Ìpínlẹ̀ Nasarawa |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9224 | 9224 | Ipinle Kano
Ìpínlẹ̀ Kánò jẹ́ olú ìlú Ìpínlẹ̀ Kánò àti ìlú tí ó tóbijùlo ẹ̀kẹta ní orílẹ̀ èdè Nàìjíríà lẹ́yìn ìlú Ìbàdàn àti ìlú Èkó. Gẹ́gẹ́ bí ìkànìyàn ọdún 2006, Kano jẹ́ ìpínlẹ̀ tí ó ní èrò jùlọ ní orílẹ̀̀ èdè Nàìjíríà. Àwọn ibi tó lajú níbẹ̀ gba ìlẹ̀ tó tóbi tó 137 km2 tí ó sì ní àwọn ìjọba ìbílẹ̀ mẹ́fà — Kano Municipal, Fagge, Dala, Gwale, Tarauni àti Nasarawa — pẹ̀lú olùgbélú 2,163,225 ní ìkànìyàn ọdún 2006. | Ipinle Kano |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9231 | 9231 | Lucky Dube
Lucky Dube
Omo ile South Africa ni Lucky Dube
Orin Reggae ni Lucky Dube maan ko nigba aye re
Lucky Dube.
Olórin Reggae ní South Africa kú ní ọjọ́ kejìdínlógún oṣù kẹ́wàá ọdún 2007. | Lucky Dube |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9237 | 9237 | Ìpínlẹ̀ Kebbi
State of Nigeria
"Kebbi" túndarí síbí yìí. Fún òmíràn, ẹ wo Kebbi (ìṣojútùú).
Ìpínlẹ̀ Kébí tí ìfohùnpè rẹ̀ lèdè Hausa àti àwọn èxè míràn ń jẹ́ (; Fulfulde: Leydi Kebbi 𞤤𞤫𞤴𞤣𞤭 𞤳𞤫𞤦𞥆𞤭) jẹ́ ìkan lára àwọn ìpínlẹ̀ tí ó wà ní apá òkè ọya àti ìkan lára àwọn ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì tí wọ́n wà ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà. Ìpínlẹ̀ pààlà pẹ̀lú àwọn ìpínlẹ̀ míràn bíi: Ìpínlẹ̀ Sokoto, Ìpínlẹ̀ Zamfara Ìpínlẹ̀ Niger àti orílẹ̀-èdè olómìnira Benin. Wọ́n ṣẹ̀dá Ìpínlẹ̀ yí látara Ìpínlẹ̀ Sokoto ní ọjọ́ kẹtàdínlọ́gbọ̀n.oṣù kẹjọ ọdún 1991, tí wọ́n sì sọ olú-ìlú ìpínlẹ̀ náà ní Birnin Kebbi. Of the 36 states of Nigeria, Kebbi is the tenth largest in area and 22nd most populous, with an estimated population of about 4.4 million as of 2016. Orúkọ ìnagijẹ ìpínlẹ̀ náà á ma jẹ́ "ilẹ̀ ẹ̀tọ́" (land of equity]]
Bí a bá ní kí á wo ilẹ̀ ìpínlẹ̀ náà, ìpínlẹ̀ yí jẹ́ ilẹ̀ igbó tí òjò sì ma ń rọ̀ níbẹ̀ dára dára. Lára àwọn ohun tó mú ìpínlẹ̀ yí yàtọ̀ sí àwọn ìpínlẹ̀ tó yiká ni wípé oní iṣàn omi odò tí ó ń bọ̀ láti Ìpínlẹ̀ Sokoto tí omi náà sì ṣàn lọ sí inú adágún odò Kainji. Lára àwọn àrà tí ó tún wà ní ìpínlẹ̀ yí náà ni àwọn ẹja àràmàndà tí àwọn apẹja ma ń pa lásìkò ọdún ẹja Argungu, bákan náà ni àwọn ẹranko bí erinmilókun, erin igbó ati àwọn ẹranko bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ pe sí jùlọ.
Oríṣiríṣi ẹ̀yà bíi: Nupe, Fúlàní, Zaram àti àwọn ẹ̀yà Hausa ni wọ́n ń gbé ìpínlẹ̀ yí. Bí ó tilẹ̀ jẹ́ wípé àwọn ẹ̀yà bíi: Achipa (Achipawa), Boko-Bala, Dendi, Dukawa, Kambari, Kamuku, Lela, Puku, àti àwọn Shanga náà ń gbé ní agbègbè apá ìwọ̀ àti ìlànà Oòrùn ìpínlẹ̀ náà. Púpọ̀ àwọn olùgbé ìpínlẹ̀ tí wọ́n jẹ́ ìdá ọgọ́rin lé mẹ́rin ni wọ́n jẹ́ ẹlẹ́sìn Mùsùlùmí nígbà tí àwọn tókù jẹ́ ẹlẹ́sìn Krìstẹ́nì ati àwọn ẹlẹ́sìn Bori.
Ibi tí ó di Ìpínlẹ̀ Kebbi lóní láyé àtijọ́ ni ó wà lábẹ́ ìṣàkóso ilẹ̀ Ọba Kebbi tí wọ́n jẹ́ Hausa bakwai state, tí tí si ìbẹ̀rẹ̀ ọdún 1800 kí àwọn ajìjà ẹ̀sin Fúlàní gba dí ẹ̀ lára ilẹ̀ náà sí abẹ́ ìṣàkóso ìjọba Gwandu Emirate lábẹ́ ìṣàkóso Sokoto Caliphate. Lẹ́yìn ìjà ẹ̀sìn yí, àwọn ọmọ ìlú Kebbi ti ń bá àwọn ènìyàn Sókótó jà ní gbogbo ìgbà ṣáájú kí àwọn gẹ̀ẹ́sì àmúnisìn tó fipá gba ilẹ̀ náà tí wọ́n sì ń ṣakóso rẹ̀ láti ìbẹ̀rẹ̀ 1900 títí di 1910 títí di ọdún 1960 tí orílẹ̀-èdè Nàìjíríà gba òmínira. .
Àwọn agbègbè ìjọba ìbílẹ̀.
boilerplate seealso">Ẹ tún wo: List of villages in Kebbi State
Ìpínlẹ̀ Kebbi ní ìjọba ìbílẹ̀ mọ́kànlélógún àti ilẹ̀ Ọba mẹ́rin
(Gwandu, Argungu, Yauri and Zuru),
Àwọn ẹ̀ka èdè ibẹ̀.
Àwọn èdè tàbí ẹ̀ka èdè tí wọ́n ń sọ ní ìpínlẹ̀ kébi pọ̀, àmọ́ èdè Hausa ni ó gbajú-gbajà jùlọ.
Àwọn èdè míràn tí wọ́n tún ń sọ níbẹ̀ ni èdè Fulfulde, Ut-Hun, àti Sorko.
Ìṣèjọba.
boilerplate seealso">Ẹ tún wo: List of governors of Kebbi State
Ìpínlẹ̀ Kebbi gẹ́gẹ́ bí àwọn ìpínlẹ̀ tókù ní orílẹ̀-èdè Nàìjíríà ni wọ́n ń lo gómìnà, ilé ìgbìmọ̀ aṣòfin.
Àwọn ohun àlùmọ́nì.
Ìpínlẹ̀ Kebbi ní àwọn ohun àlùmọ́nì oríṣiríṣi tí ó lè mú ìdàgbà-sókè bá ìlú àti àwọn ènìyàn ibẹ̀. Lára rẹ̀ ni: | Ìpínlẹ̀ Kebbi |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9263 | 9263 | Karl Marx
Karl Heinrich Marx (May 5, 1818 – March 14, 1883) je ara Jemani amoye, aseoro-okowo oloselu, akoitan, aserojinle oloselu, aseoro-awujo, ati asekomunisti alajidide, ti awon irookan re ko ipa pataki ninu idagbasoke isekomunisti ati isesosialisti odeoni. Marx se soki ohun to unso niu ila akoko ori kinni iwe re "Manifesto Komunisti", to je gbigbejade ni 1848: "Itan gbogbo awujo titi doni je itan awon ijakadi ipo." Marx jiyan pe isekapitalisti, gege bi awon sistemu awujo-oro-okowo tele, n a yio se isoro ninu re ti yio mu iparun ara re wa.
Soṣiọlọ́jì Lítíréṣọ̀ tó tẹ̀lé Èrò Karl Marx Ojú-Ìwé 36-39..
Tíọ́rì soṣiọ́lọ́jì tó tẹ̀lé ìlànà àti èrò Karl Marx kì I ṣe tíọ́rì oni, ó ti pẹ́ ti ó tí dáyé. Oludasilẹ tíọ́rì yìí ni Karl Marx. Orúkọ rẹ̀ ní àwọn abẹnugan tíọ́rì náà fí ń pe ìlànà wọn. Láti nǹkan bí ọdún 1840 ni Karl Marx fúnra rẹ̀ ti ṣe ẹ̀kúnrẹ́rẹ́ àlàyé lórí awujọ ati àṣà, ṣùgbọ́n ní nǹkan bí Sẹ́ńtúrì ogún ni tíọ́rì náà búrẹ́kẹ láwùjọ àwọn akadá.
Tíọ́rì ìṣègbèfábo Ojú-Ìwé 40-52..
Tíọ́rì ti a pè ni ìṣègbèfábo lédè Yorùbá ni èdè Gẹ̀ẹ́sì pè ni “Feminism”. Láti inú èdè Látìnì ni èdè Gẹ̀ẹ́sì ti ya ọ̀rọ̀ náà lò èyíni “Femina”- ó túmọ̀ sí ohun gbogbo tó jẹ mọ́ abo tàbí àwọn obìnrin. Ògíní (1996:11) sọ pé ọ̀nà méjì ni àlàyé lórí tíọ́rì yìí lè pín sí.
Tíọ́rì Aṣàtakò Ìmúnisìn Ojú-Ìwé 53-57..
Tíọ́rì Aṣàtakò imúnisìn jẹ́ tíọ́rì lítíréṣọ̀ àkọ́kọ́ tó kanlẹ̀ wa fún lámèyító lítíréṣọ̀ àwọn orílẹ̀ èdè tó ti fojú gbooru iná ìjọba amúnisìn tẹ́lẹ̀. Yorùbá bọ̀, wọn ni, abini tún bini, àbèrè tun bèèrè ni kì í jẹ́ ká a pe àbúrò ẹni lọ́mọ ẹni, gbogbo àwọn tíọ́rì lítéṣọ̀ tí a ti tọ́ka sí tàbí ṣe àlàyé rẹ̀ tẹ́lẹ̀ bí ifojuààtò-wò, ìfojú-ìhun-wò títí ó fi de tíọ́rì Makisiisi kò kanlẹ̀ wà fún lámèyítọ́ lítíréṣọ̀ àwọn adúláwọ̀ tàbí àwọn orílẹ̀ èdè ti kì í ṣe ara Yúróòpù àwọn onímọ̀ kan wulẹ̀ n ra tíọ́rì náà bọ lítíréṣọ̀ adúláwọ̀ lọ́rùn lasan ni.
Ìṣàmúlò Tíọ́rì lítíréṣọ̀ Mélòó kan Ojú-Ìwé 58-104..
Ṣíṣe àmúlò tíọ́rì fún lámèyítọ́ iṣẹ́ ọnà alàwòmọ́ lítíréṣọ̀ ṣe pàtakì lóde òní. Lámèyítọ́ tí kò bá lo tíọ́rì kan pàtó fún iṣẹ́ rẹ̀ kò ní ìpìlẹ̀ tó dúró lé. Irú iṣẹ́ bẹ́ẹ̀ kò sí ni wọ àjọ àwọn onímọ̀ lámèyítọ́, ko sí ibi ti a kò tí lè lo tíọ́rì fún àlàyé tàbí ìgbélé-wọ́n iṣẹ́, ewì, eré-oníse tàbí eré-onítàn ìtàn àròsọ tí o fí kan eré inú fíìmù àgbéléwò tàbí alágbèéká.
Tíọ́rì Ìfojú-àṣà-ìbílẹ̀-wò Ojú-Ìwé 25-26..
Àwọn agbátẹrù tíọ́rì yìí sọ pé iṣẹ́ tí lítéṣọ̀ máa ń ṣe ni láti dáàbò bo àṣà àti iṣẹse àwùjọ kan, nítorí náà ohun tó gbọdọ̀ jẹ lámèyítọ́ lógún ni ṣíṣe àfihàn irú àwọn àṣà tó ṣúyọ nínú iṣẹ́ ọnà aláwòmọ́ lítíréṣọ̀. Ọjọ̀gbọ́n Wándé Abímbọ́lá sọ pé:
Therefore, in order to envolve an acceptable format for the appreciation of oral literature, we must blend our knowledge of the most up-to-date tecxxhniques of literary criticism and stylistics with a thorough understanding of Yoruba culture. Without this, any critical work is bound to be sterile.
Tíọ́rì Ìfojú-ìtàn-ìgbesi-ayé òǹkọ̀wé-wò Ojú-Ìwé 27-28..
Tíọ́rì mìíràn tí ó tún ṣe pàtàkì ni tíọ́rì tí ó ń sọ̀rọ̀ nípa ìtàn ìgbésí ayé òǹkọ̀wé. Ohun tí tíọ́rì yìí sọ nip é láti ṣe àtúpalẹ̀ iṣẹ́ ọnà kan, ó ṣe pàtàkì láti mọ irú ẹni tí ó ṣe náà, ìtàn ìgbésí ayé rẹ̀ àti àwọn ǹkan mìíràn tó kó ipa pàtàkì kí ẹni náà tó dáwọ́ lé iṣẹ́ náà àti ohun tí ó mú kí ó gbé iṣẹ́ náà gba ìlànà tí ó gbé e gbà.
Tíọ́rì Ìfojú-ìmọ̀-ìbára-ẹni-gbé-pọ-wo-lítíréṣọ̀ tàbí soṣiọlọji lítẹ́ṣọ̀ Ojú-Ìwé 29-35..
Ọ̀rọ̀ tí a pè ní Soṣiọ́lọ́jì lítíṛọ̀ jẹ́ ọ̀rọ̀ tí onímọ̀ èrò ìjìnlẹ̀ kan ti à ń pè ní Taine ọmọ orílẹ̀ èdè Faranse rọ fúnra rẹ̀. Oníṣẹ́ lámèyítọ́ ni Taine láàárín ọdún 1828-1893. Ète láti sọ àgbéyẹ̀wò iṣẹ́ ọnà dàbí ti ìmọ̀ sáyẹ́nsì ló fa ìṣẹ̀dá Soṣiọ́lọ́jì lítíréṣọ̀. Ìmọ̀ tuntun sì ló jẹ́ lágbooloé ẹ̀kọ́ nípa iṣẹ́ ọnà. | Karl Marx |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9272 | 9272 | Peter Abelard
Peter Abelard A bí i ní 1079. Ó kú ní 1142. Ó jé òkan lára àwon tí ó sèdá ohun tí a n pè ní scholastic theology. Olùkó ni ní Paris. Òpò akékòó ni ó máa n wá sódò rè. Òpin ìfé láàrin òun àti Heliose kò dára | Peter Abelard |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9291 | 9291 | Ìtàn ìsèdálẹ̀ Ilé-Ifẹ̀
Ìlú Ilé-Ifẹ̀ jẹ́ ìlú tí Òrìṣà Bàbá Ṣìgìdì tí mo fẹ́ sọ ìtàn rẹ̀ ti wá. Èyí ló mú mi yà bàrá láti sọ ní ṣókí nípa ìtàn ìṣẹ̀dálẹ̀ ìlú Ilé-Ifẹ̀.
Ọ̀pọ̀lọpọ̀ iṣẹ́ ló ti wà lórí ìtàn ìṣẹ̀dálẹ̀ ìlú Ilè-Ifẹ̀ bẹ́ẹ̀ ọ̀pọ̀lọpọ àwọn òǹkọ̀wé àti òǹpìtàn ló ti fi èrò wọn hàn lórí ìtan ìṣẹ̀dálẹ̀ ìlú Ilé-Ifẹ̀. Ọ̀jọ̀gbọ́n Bíòbákú (1955) dábàá wí pé a dá ìlú Ilé-Ifẹ̀ sílẹ̀ láàrin ọ̀rùndún kéje àti ìkẹ́jọ (seventh & eighth centuries). Jeffrey. (1958:21-25) Ṣe àfojúsùn pé ìlú náà tí yẹ kó di ńlá láti ọ̀rùndún kọkànlá (eleventh century). Ìwòye àwọn méjéèjì fì ìmọ̀ ṣòkan pé Ilé-Ifẹ̀ jẹ́ ilẹ̀ kan gbòógì láààrin òrùndún kéje sí ìkejìlá (seventh to twenth centuries) àti pé Ilé-Ifẹ̀ ti wà ní ìletò kékèèkéé tẹ́lẹ̀ rí kó tó di pé ó wá para pọ̀ dí odidi tí ó wà lónìí yìí. Nínú ìfọ̀rọ̀wánilẹ́nu wò pẹ̀lú olóyè Ọbadio, ó ní ìtàn Yorùbá bẹ̀rẹ̀ láti Ilé-Ifẹ̀ gẹ́gẹ́ bí oríṣun. Ìdí nìyí tí a fí ń pe “Ilé-Ifẹ̀ ní ìlú ibi tí o júmọ́ ti ń mọ́ wá”
Lékèè gbogbo rẹ̀, ọ̀nà mẹ́rin pàtàkì nípa ìtàn ìṣẹ̀dálẹ̀ Ilé-Ifẹ̀ ni àwọn òǹkọ̀tàn ti kọ sílẹ̀ tí wọ́n sì gbé yẹ̀wò. Cordellia (2006:33-36), sọ fún wa nínú ìtàn àkọ́kọ́ pé odùduwà fi ẹ̀wọ̀n rò kalẹ̀ pẹ̀lú àwọn igba irúnmọlẹ̀ (200 deties) láti ọ̀run láti wá tẹ Ilé-Ifẹ̀ dó. Nígbà tí ìtàn kejì sọ fún wa pé Odùduwà àti àwọn ẹmẹ̀wà rẹ̀ kúrò láti ìlú Mẹ́kà. Nínú ìrìnàjò wọn, olúkúlùkù bẹ̀rẹ̀ sí níí tẹ̀dó sí ojú ọ̀nà, nínú èyí tí Kòkòbírí ní Òkè Ọya wà. Odùduwà kò àwọn ẹmẹ̀wa rẹ̀ yóòkù dé Ilé-Ifẹ̀ ní ìgbẹ̀yíngbéyín. Bẹ́ẹ̀ sì ni Odùduwà bá àwọn àgbà awo ní Ilé-Ìfẹ̀ tí Odùduwà sì ja ìjà àjàborí tí ó sì borí lọ́wọ́ wọn. (Biobaku 1955 : 88).
Èrò kẹ́ta yìí jẹ èrò Elúyẹmí tí ó jẹ́ ọmọ bíbí ìlú Ilé-Ifẹ̀, Ó gbà pé ìlà oòrùn tí àwọn ènìyàn ń tọ́ka sí gẹ́gẹ́ bí oríṣun Yorùbá ni “Òkè-Ọrà”. Elúyẹmí (1986 :16) ní Odùduwà àti àwọn ẹmẹ̀wà rẹ̀ sọ̀kalè láti òkè wá sí ìsàlẹ̀ láti wá ilẹ̀ tí ó lọ́ràá tí wọn lè fi dáko pẹ̀lú ohun èlò ìgbàlódé. Òkè Ọrà ní ìlẹ̀ tí ó lọ́ràá tí Odùduwà àti àwọn ẹmẹ̀wà rẹ̀ rí láti fi dáko, wọ́n sì gbà ilẹ̀ náà lọ́wọ́ àwọn ẹni tí wọ́n bá níbẹ̀. Isichei (1982 :132) fi hàn nínú èrò kẹ́rin nígbà tí ó fara mọ́ ọn pé Ifẹ̀ ti wà kí ó tí di wí pé Odùdudwà tí ó jẹ́ jagunjagun akọni àti Bàbáńlá Yorùbá wáyé. Kí Odùduwà tó wáyé àti kí ìlú Ilé-Ifẹ tó fìdí múlẹ̀ ni àwọn ìletò mẹ́tàlá ti wà káàkiri agbègbè náà tí òkọ̀ọ̀kan wọn sì ní Baálẹ̀. Àwọn ìletò mẹ́tàlá yìí ló para pọ̀ di ìletò ọ̣̀kan ṣoṣo tí òkọ̀ọ́kan Baálẹ̀ àwọn ilètò wọ̀nyí ṣì ń ṣe olùdarí àpapọ̀ lóòrèkóòrè. Ìletò náà ní wọ̀nyìí: Parakin, Ìráyè, Ìdìta, Òkè-Ọrà, Ọmọlogun, Iwìnrìn, Ìmójùbí, Ijùgbẹ̀, Ìdó, Ìlórómù, Ìlọràn, Odin, àti Òkè Awo. Ohun tí ó ṣe pàtàkì ni pé púpọ̀ nínú àwọn orúkọ wọ̀nyìí ló sì wà títí di òní gẹ́gẹ́ bí àdúgbò tàbí agbègbè lábẹ́ Ilé-Ifẹ̀. Òranfẹ̀ Baálẹ̀ Òkè Ọrà ni ó kọ́kó ṣe Baálè àpapọ̀ ìletò wọ̀nyí nígbà tí Ọ́bàtálá ṣe Baálẹ̀ tó gbẹ̀yìn. Ní àkótán, gbogbo èrò mẹ́rẹ̀ẹ̀rin tí mo ti mẹ́nu bà ní sókí náà ló sọ nípa ìtàn ìṣẹ̀dálẹ̀ ìlú Ilé-Ifẹ̀. Nínú èrò tèmi, ní àfikún, ìtàn àtẹnudénu ni ìtàn àwọn ará Ilé-Ifẹ̀ ó kún fún ẹ̀kọ́ àti àṣà, bí ó ti wù kí ó rí ó yẹ kí á sọ pé irú ìtàn bẹ́ẹ̀ kò ní àkọsílẹ̀ ṣùgbọ́n ó jẹ́ ìjìnlẹ̀ ìtàn. | Ìtàn ìsèdálẹ̀ Ilé-Ifẹ̀ |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9326 | 9326 | Ọ̀nà tí a lè pín òrìṣà ilẹ̀ Yorùbá sí
Ọ̀NÀ TÍ A LÈ PÍN ÀWỌN ÒRÌṢÀ ILẸ̀ YORÙBÁ SÍ
Ẹnu kò kò lórí iye àwọn òrìṣà tó wà nílẹ̀ Yorùbá. Bí àwọn kan se sọ pé ọ̀kànlénígba òrìṣà ló wà ní aàfin Ọ̀ọ̀ni bẹ́ẹ̀ náà ni àwọn kan ń sọ pé irinwó òrìṣà ó lẹ́ ọ̀kan (401 deities) ló wà lóde ìṣálayé à ò lè sọ pàtó iye òrìṣà ilẹ̀ Yorùbá tó wà pẹ̀lú iye òrìṣà tí a ti mẹ́nu bà lókè yìí, nítorí pé kì í ṣe gbogbo òrìṣà tó rọ̀ láti òde-ọ̀run wá sí òde-ìṣálayé ni à ń pè ní òrìṣà. A rí àwọn abàmì nǹkan mìíràn tí àwọn ènìyàn sọ di òrìṣà. Bẹ́ẹ̀ a sì rí àwọn alágbára àtijọ́ tí a sọ di ẹni òrìṣà èyí tí Òrìṣà Bàbá Ṣìgìdì tí ìwádìí yìí dá lé lórí wà. Pẹ̀lú gbogbo àlàyé wọ̀nyìí, ọ̀pọ̀lọpọ̀ onímọ̀ ló ti gbìyànjú láti pín Òrìṣà ilẹ̀ Yorùbá sí oríṣìírìíṣìí ọ̀nà. Àwọn kan pín in sí ọ̀nà méjì, àwọn kan pín in sí ọ̀nà mẹ́rin. Bákan náà ni a tún rí àwọn kan tí wọ́n pín òrìṣà ilẹ̀ Yorùbá sí ọ̀nà márùn-ún. Awolàlú àti Dọ̀pèmú (1979:73) gbà pé ọ̀nà mẹ́ta ni a lè pín òrìṣà ilẹ̀ Yorùbá sí.
Ìpínsísọ̀rí àwọn òrìṣà.
Lẹ́yìn àgbéyẹ̀wò iṣẹ́ tí àwọn ènìyàn kan ti ṣe lóríi ọ̀nà tí a lè gbà pín àwọn òrìṣà ìlẹ̀ Yorùbá, nínú èrò tèmi, pínpín òrìṣà sí ìsọ̀rí mẹ́rin ni mo fara mọ́ nítorí ìsọ̀rí yìí ló ṣàlàyé fínnífínní gbogbo nǹkan tí a kà sí òrìṣà nílẹ̀ Yorùbá.
Àwọn ọ̀nà mẹ́rìn tí àwọn onímọ̀ pín in sí ni: "òrìṣà atẹ̀wọ̀nrọ̀", "àwọn ẹ̀dá tí a sọ di òrìṣà lẹ́yìn ikú wọn", "àwọn òrìṣà nípa ìbí", àti "àwọn àdàmọ̀dì òrìṣà".
Àwọn Ìwé ti a ṣamúlò.
Láti ọwọ́: Adéoyè, Adérónkẹ́ Motúnráyọ̀ (Oṣù ọ̀pẹ, 2007) | Ọ̀nà tí a lè pín òrìṣà ilẹ̀ Yorùbá sí |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9400 | 9400 | Amẹ́ríkà Látìnì
Ìfáàrà.
“Ẹ tọ́kọ́ máa wa ìjọba òsèlú ná
Èyí tókù a ó sì fi fún yin
Àpilẹ̀kọ yìí ṣe àgbéyẹ̀wò ìbásepọ̀ láàrin Afíríkà (Yorùbá) àti ètò ìsèjọba ni Latin America, àti ní pàtàkì jùlọ bi wọn se igbógun tí àwọn ènìyàn Afíríkà nípa kíkópa nínú ìsèjọ̀ba Latin Amẹrika. Nígbà tí Brazil yóò dúró gẹ́gẹ́ bii burè fún síse àlàyé ní ọ̀rín kinníwín Afro-Brazilian ni a o máa fiwé àwọn ohun tí ó sẹlẹ ni orílẹ̀-èdè Afro-Latin America nípa ètò ìsèjọba àti ìgbési aye wọn ni ayé àtijọ́ àti ayé òde òní.
Iṣẹ́ yìí yóò yiri bi àwọn ènìyàn ilẹ̀ Afíríka tí se àmúlùmálà àṣà ọ̀làjú àti òsèlú ibi ti wọn ba ara wọn. Ìbéèrè ni pé ǹ jẹ́ ìgbé ayé àwọn ènìyàn ilẹ̀ Adúláwọ̀ ni orílẹ̀ èdè Latin America dábòbò àṣà àti ìse wọn láti ẹ̀yìn wà bí? Tàbí ó mú ki àyípadà o de bá àjọsepọ̀ wọn?
Nígbà tí a bá sọ̀rọ̀ nípa Afíríkà ni àsìkò òwò ẹrú, Yorùbá jẹ́ ẹ̀yà kan pàtàkì tí àṣà àti ìse wọn borí to si gbajúmọ̀ jú láàrin àwọn ẹ̀yà ilẹ̀ Afíríká yòókú. Fún àpẹẹrẹ gbogbo àṣà àti ìse Yorùbá bíi ẹ̀sìn, ìbọ̀risà àti ìgbàgbọ́ wọn ni wọn mu ni ọ̀kúnkúndùn ní òkè òkun níbi tí wọ́n kó wọn lọ gẹ́gẹ́ bíi ẹrú. Èyí kìí se àsọdùn rárá pé kàkà ki kìnníùn ṣe akápò Ẹkùn, oníkálukú yóò ṣe ọdẹ tirẹ̀ lọ́tọ̀ọ̀tọ̀. Nítorí náà a rí àwọn ẹrú tí wọ́n gbà pé àwọn yóò maa se àṣà àti ẹ̀sìn wọn bi àwọn ti ń se nígbà tí wọ́n wà ni Afíríkà, àwọn ẹrú ti wọn gbà pé wọn kò ní se àṣà àti ẹ̀sìn ìlú aláwọ̀ funfun ni wọn pàgọ́ (cadomble) tí Yorùbá si jẹ asaájú fún àwọn yòókù.
Ohun tí a ń sọ ni pe kàkà ti Yorùbá yóò fi faramọ́ àṣà, ẹ̀sìn àti ìse ibi ti wọn ba ara wọn, ẹ̀sìn àti àṣà ti wọn ni wọn gbe lárugẹ tí ó si gbilẹ̀ débi pe àwọn ẹ̀yà Afíríkà mìíràn darapọ̀ mọ wọn ti wọn si jọ ń bọ àwọn òrìṣà bíi Ẹ̀là, Ògún, Sàngó, Ọbàtálá, sanpọnna, Ọbalufọn àti àwọn irúnmọlẹ̀ yòókù ni òkè okun. Lára àwọn ìlú tí àwọn ènìyàn wa ni: Lati America, Bahia, Guayana, Brazil, Haiti, Alagre, Cuba, Columbia, Trinidad abbl.
Nínú iṣẹ́ yìí a o lọ Afíríkà tàbí àwọn ènìyàn ilẹ̀ Adúláwọ̀ dípò Yorùbá fún ìtumọ̀ lẹ́kùnrẹ́rẹ́ nípa ìgbésí ayé wọn ní orílẹ̀-èdè Amẹrika.
Afro-American ni àwọn ènìyàn tí wọn kó ni ẹrú ní Afíríkà lọ sí orílẹ̀-èdè Amẹrika (New world) àwọn ni wọn n sisẹ tí wọ́n si ń gbé àárín Amẹrika. Afro-Latin America ni àwọn ẹrú láti ilẹ̀ Afíríkà ti wọn kó wọn gba Amerika lọ si Gúsù Amerika (south American) ní àwọn ìlú bíi. Agentina, Mexico, Haiti, Cuba, Brazil abbl.
Ìyàtọ̀ tí ó wa láàrin Afro-America àti Afro-Latin America ni pé wọn kò gbà àwọn Dúdú (Afíríkà) láàyè láti ni ìbásepò pẹ̀lú àwọn aláwọ̀ funfun (oyinbo) ni Afro-America, ṣùgbọ́n kò sí ẹlẹ́yà-mẹ̀yà ní Afro-Latin America.
Ìsòro mìíràn tí ó tún kojú àwọn ènìyàn Afíríkà ni èdè, ni Afro-America, èdè ìsèjọba wọn ni èdè Gẹ̀ẹ́sì (English) ṣùgbọ́n èyí kò ri bẹ́ẹ̀ ní Afro-Latin America, èdè ìsèjọba ni èdè Faransé, Potogi àti Spanish (French, Prtuguese and Spanish). Èyí mú kí ó sòro fún àwọn ènìyàn láti ní ìbásepọ̀ tàbí ìfikùnlukùn àyàfi ki wọn o ri ògbufọ̀. Títí di ọdún 1970 si 1972 ni Brazil ó jẹ́ ìsòro fún àwọn ènìyàn ti o ń ṣe akọ̀ròyìn láti kọ nǹkan nípa Afíríkà.
Àwọn ìsòro mìíràn tí ó tún kojú àwọn ènìyàn Afíríka ni Àríwá Amẹrika n títa kò àti ìkórira àwọn Dúdú gbogbo ohun ti ko ba ti dara wọn gbà pé ọwọ Afíríkà lo ti wa. Wọn kò gbà ki àwọn Afíríkà ni asojú nínú ètò òsèlú àti ìjọba, bákan náà ni wọn ko ni ètò òsèlú àti ìjọba, bákan náà ni wọn ko ni ẹ̀tọ́ láti dìbò tàbí díje fún ipò kankan. Òfin kò fi ààyè sílẹ̀ fún àǹfààní bẹ́ẹ̀. Bí ìgbógun tí àwọn Adúláwọ̀ àti ìwà ẹlẹyamẹya se nípọn tó. Síbẹ̀, àwọn ènìyàn Afíríkà si ri ara wọn gẹ́gẹ́ bí ẹ̀yà kanna, ibi yòówù ki wọn o wa, ìsòro yòówù ki wọn o maa la kọja.
Bi gbogbo ìsòro tí ó n kojú àwọn Afíríkà se pọ̀ tó yìí, ipa ti àwọn ti ó wà ni ìpàgọ́ kò se fi ọwọ́ rọ́ sẹ́yìn, ni oṣù kinni ọdún 1976 àwọn ẹgbẹ́ tí ó wà ni ìpàgọ́ ni Bahia kò gba ìwé àsẹ láti ọ̀dọ̀ àwọn ọlọ́pàá kí wọn tó se ìpàdé tàbí ìwọ́de.
Bákan náà ni Colombia, ni agbègbè Caribbean (àwọn ẹru ti wọn sa) ni wọn pàgọ́ síbẹ̀, àwọn Palenquenos kò tijú láti fi ara wọn hàn gẹ́gẹ́ bí Afíríkà nípa ìgbé ayé wọn títí di òní.
Bákan náà ni a kò le sai mẹnu ba ipa ribiribi ti Manuel Zapeta Ollivella ti se onísègùn, òpìtàn àti òǹkọ̀wé ọmọ Afro – Colombian kó, láti ìgbà tí o ti wa ni akẹ́kọ̀ọ́ ni o ti fi ìfẹ́ hàn si ìjàgbara àwọn ènìyàn ilẹ̀ Afíríkà lọ́wọ́ àwọn amúnisìn. Ní ọdún 1950 o kópa nínú ìwọ́de ìta gbangba tí àwọn akẹ́kọ̀ọ́ Afro-Colombian University se láti tako ìwà amúnìsìn. Ọmọ rẹ̀ obìnrin tí ó jẹ́ ọdọ Edeluma náà kọ ewì lórí àwọn adúláwọ̀. Nicomedes Santa Cruz ti o jẹ ọmọ Peru ni ẹni àkọ́kọ́ ti o kọ nǹkan nípa ìsòro tí ó ń kojú àwọn ènìyàn adúláwọ̀ tí o pe akọ̣le rẹ ni “congo Libre” tí o fi sọri Patrice Lummba. Nínú ìwé tí o kọ ni o se àfihàn ìbásepọ̀ to wà láàrin Afíríkà àti Peru. Ó sọ nínú ìwé rẹ ọgbọ́n tí àwọn alawọ funfun n da láti mu àdínkù ba àwọn Afíríkà àti bi wọn ó se. din agbára wọn kù, o fi ìwé rẹ náà tako ìwà ẹlẹ́yàmẹ̀yà.
A o ni kógo jà bí a bá kùnà láti mẹ́nubà Abdias do Nascimento ti òun náà kọ ìwé lórí Afro-Latin America, iṣẹ́ òǹkọ̀wé yìí ni o gbegba orókè láàrin àwọn òǹkọ̀wé Afro-Brazilian.
Ìgúnlẹ̀.
Ni ibẹ̀rẹ̀ pẹpẹ ìbásepọ̀ láàrin adúláwọ̀ àti funfun dàbí ọmọ ọdọ si ọga rẹ (olówó rẹ) ṣùgbọ́n kò pẹ́ kò jìnnà, ìfarakínra nípa ìgbéyàwò , ẹ̀sìn bẹ̀rẹ̀ sí ní da àwọn méjèèjì papọ̀.
Àsẹ̀yìnwá, àsẹ̀yìnbọ̀ ikọlura àti ifagagbaga àṣà bẹ̀rẹ̀ si ni kò ara wọn jọ wọn n dá ẹgbẹ́ sílẹ̀ tí a mọ̀ sí ẹgbẹ ajìjagbara lọ́wọ́ amúnisìn. Àwọn dudu bẹ̀rẹ̀ si ni ri ara wọn gẹ́gẹ́ bí ọ̀kan láìwo ẹya tàbí ìlú tàbí gbe òsùnwọ̀n le bi iya ti ń jẹ wọn si.
Bí ó ti lẹ jẹ pé ìjàgbara láti kópa nínú ìsèjọba wáyé, ṣùgbọ́n kò so èso rere. Ní ọdún 1920 àwọn aláwọ̀dúdú dá ẹgbẹ́ òsèlú ti wọn sílẹ̀ ni orílẹ̀ èdè Brazil urugay àti Cuba. Ní orílẹ̀ èdè Brazil ni a ti dá ẹgbẹ́ tí a pè ní Frente Negra Brasilaira (Brazil Front) wọn forúkọ ẹgbẹ́ náà sílẹ̀ lọ́dọ̀ àwọn elétò ìdìbò gẹ́gẹ́ bí ẹgbẹ́ òsèlú, ṣùgbọ́n ìjákulẹ̀ dé báa ìgbésẹ̀ yìí látàrí ìfipá gba ìjọba ológun lọ́wọ́ ìjọba lágbádá tó wáyé. Ní ọdún 1937 tí o si fi òfin de ẹgbẹ́ òsèlú síse. Lẹ́yìn èyí ẹgbẹ́ náà tún bẹ̀rẹ̀ ìpàdé wọn ṣùgbọ́n ojú àpá kò jọ ojú ara nítorí pé ìpàdé yìí kò lọ́wọ́ òsèlú nínú bíi ti tẹ́lẹ̀.
Láàrin ọdún 1973 – 5 ni àwọn àyípadà díẹ̀ bẹ̀rẹ̀ sí ní dé bá àwọn adúláwọ̀ tí ó wà lábẹ́ ìjọba Brazil. Gbigba ominira orílẹ̀-èdè guinea-Bissau Mozambique àti Angol kò sàì lọ́wọ́ ipa ti orílẹ̀ - èdè Brazil kó nínú. Bákan náà ni ipa ti Brazil ko nípa èdè àti àṣà Afíríkà kìí se kèrémí. Ọ̀pọ̀ àwọn èèyàn Angola ni wọn ń ṣe àtìpó ní Brazil.
ÌWÉ ÌTỌ́KASÍ.
Anani Dzidizienyo (African Yoruba) Culture and the Political Kingdom in Latin America. Afro-American Studies Brown University Providence, Rhodeisland
Charles Aderenle Alade: Aspect of Yoruba culture in diaspora .
Roger Bastide (1971) African Civilization in the New world. Hurst London. | Amẹ́ríkà Látìnì |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9431 | 9431 | Mohandas Karamchand Gandhi
Mohandas Karamchand Gandhi (ojo ibi 2 October, 1869 - 30 January, 1948) je omo ile India | Mohandas Karamchand Gandhi |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9432 | 9432 | Índíà
Índíà, tàbí Orílẹ̀-èdè Olómìnira ilẹ̀ Índíà (ní èdè Híńdì: भारत गणराज्य "Bhārat Gaṇarājya";), jẹ́ orílẹ̀-èdè kan ní Gúúsù Éṣíà. Ohun ni orílẹ̀-èdè kejè títóbi júlọ̀ gẹ́gẹ́ bí ìtóbí jẹ́ọ́gráfì, orílẹ̀-èdè kìn-ín-ni tó ní ìye àwọn ènìyàn júlọ pẹ̀lú bíi 1.43 bílíọ̀nù ènìyàn, àti ìjọba-oníbò tó ni ìye àwọn ènìyàn júlọ̀ lágbàyé. Ó ja mọ Òkun Índíà ní gúúsù, Òkun Lárúbáwá ni ìwọ̀ oòrùn, àti Ebado Benga ní ìlà oòrùn, India ní etíkun tó jẹ́ 7,516.6 kilometres (4,700 mi). Ó ni ààlà láàrin Pakistan ní ìwọ̀ oòrùn; Ṣáínà, Nepal, ati Bhutan si àríwà; ati Bangladẹ́shì ati Burma ní ìlà oòrùn. Índíà wà nítosí Sri Lanka, àti Maldives tí wọ́n wà ní Òkun Índíà.
Gẹ́gẹ́ bíi ilẹ̀ Ọ̀làjú Àfonífojì Indus jẹ́ ibí tó ní ìdàgbàsókè púpọ̀, abẹ́orílẹ̀ Índíà jẹ́ ibi àwọn ènìyàn mọ̀ fún ọlá àti àṣà rẹ̀ káàkiri ayé. Esin nla merin, Hinduism, Buddhism, Jainism ati Sikhism ni won bere latibe, nigbati Zoroastrianism, Esin Ju, Esin Kristi ati Imale de sibe ni egberundun akoko IO (CE) won si kopa ninu bi orisirisi asa agbegbe na seri. Diedie o je fifamora latowo British East India Company lati ibere orundun ikejidinlogun, o si di ile amusin Ile-oba Isodokan lati arin orundun ikandinlogun, India di orile-ede alominira ni 1947 leyin akitiyan fun isominira to se pataki fun isatako alaise jagidijagan kakiri.
India je orile-ede olominira kan to ni ipinle 28 ati awon agbegbe isokan meje pelu sistemu onileasofin oseluaralu. Okowo India ni okowo ikokanla titobijulo gege bi olorujo GDP lagbaye ati ikerin titobijulo gege bi ibamu agbara iraja. Otun je omo egbe Ajoni awon Orile-ede, G-20, BRIC, SAFTA ati Agbajo Owo Agbaye. India je orile-ede toni ohun-ijagun bombu inuatomu, o si ni ile-ise ologun ikewa ton nawojulo pelu ile-ise ologun adigun keji titobijulo lagbaye. Atunse okowo to bere lati 1991 ti so India di ikan ninu awon okowo to n dagba kiakia julo lagbaye; sibesibe, aini si tun ba ja, aimookomooka, iwa-ibaje, arun, ati aijeunkanu. Gege bi awujo esin olopolopo, eledepupo ati eleya eniyan pupo, India tun je ibugbe fun opolopo awon eran-igbe ni opolopo ibi alaabo.
Orísun ìtumọ̀ ọ̀rọ̀.
"India" (pípè /ˈɪndiə/) gege bi oruko wa lati "Indus", to wa lati oro Persia Atijo "Hindu", lati Sanskrit सिन्धु "Sindhu", oruko ibile fun Odo Indus. Awon Griiki ayeijoun n pe awon ara India ni "Indoi" (Ινδοί), awon eniyan Indus. Ilana Ibagbepo ile India ati lilo oro towopo ninu opo awon ede India bakanna tun seidamo "Bharat" (pipe ]) gege bi oruko onibise iru kanna. Bharat gege bi oruko wa lati oruko oba olokiki Bharata ninu awon Itan-Awaso Hindu. "Hindustan" (]), ni berebere to je oro Persia fun “Ile Hindus” lati toka si apaariwa India, bakanna tun lilo gege bi oruko gbogbo India.
Ìtàn.
Awon ibugbe apata Igba Okuta pelu awon iyaworan ni Bhimbetka rock shelters ni Madhya Pradesh ni eri igbe eniyan pipejulo ni India. Awon ibudo akoko ti a mo bere ni odun to ju 9,000 seyin lo, diedie o si dagba soke si Indus Valley Civilisation, ti ojo ori re to odun 3400 BCE ni apaiwoorun India. Eyi je titele pelu Vedic period, to se ipilese Esin Hindu ati awon asa miran igba ibere awujo India, o si pari ni awon odun 500 BCE. Lati bi 550 BCE, opolopo awon ile-oba alominira ati orile-ede olominira ti a mo bi Mahajanapadas je didasile kakiri ibe.
Ni orundun keta KIO (BCE), opo gbogbo Guusu Asia je piparapo di Ileobaluaye Maurya latowo Chandragupta Maurya o si lokunkun ni asiko Ashoka Olokiki. Lati igba orundun keta IO (CE), ijoba iran Gupta samojuto igba ti a mo bi ancient "Igba Oniwura India ayeijoun." Awon ileobaluaye ni Apaguusu India je kikopomo gbogbo awon ti Chalukya, ti Cholas ati ti Vijayanagara Empire. Sayensi, teknoloji, ise-ero, ise-ona, ogbon, ede, litireso, mathematiiki, itorawo, esin ati imo-oye di olokunkun labe itoju awon oba wonyi.
Leyin awon iborile lati Arin Asia larin orundun 10th ati 12th, opo Ariwa India ni won bo si abe ijoba Delhi Sultanate ati leyin eyi sabe Ileobaluaye Mughal. Labe isejoba Akbar the Great, India gbadun idagbasoke asa ati okowo pupo ati irepo esin. Awon obaluaye Mughal diedie fe ile won si pupo lati dori apa nla abeorile. Sibesibe, ni Ariwa-Apailaorun India, alagbara to joba ibe ni ileoba Ahom ti Assam, gege bi ikan ninu awon ileoba ti won lodi si ijobalenilori Mughal. Ihalemo ninla akoko si agbara ijoba Mughal wa latodo oba Hindu Rajput kan Maha Rana Pratap ti Mewar ni orundun 16th ati leyin eyi latodo orile-ede Hindu kan to n je adapapo Maratha, to joba lori opo India ni arin orundun 18th.
Lati orundun 16th, awon alagbara ara Europe bi Portugal, Hollandi, Fransi, ati Iparapo Ileoba se idasile ibudo owo (trading posts) be sini leyin eyi won lo anfani ti awon ija abele ibe fa wa lati sedasile awon ibiamusin nibe. Nigba to fi di 1856, opo India ti bo sabe idari British East India Company. Odun kan leyin eyi, igbogundi kakiri awon eyo ologun olodi ijoba ati awon ileoba, ti a mo bi Ogun Ilominira Akoko India tabi Sepoy Mutiny, koju idari ile-ise yi gidigidi sugbon ko yori si rere. Nitori aidurorege, India bo si abe isejoba taara Oba Alade Britani.
Ni orundun 20th, akitiyan fun ilominira kakiri orile-ede bere latowo Indian National Congress ati awon agbajo oloselu miran. Olori India Mahatma Gandhi lewaju awon egbegberun eniyan ni opolopo igbese torile-ede fun aigboran araalu aini-jagidijagan .
Ni ojo 15 osu kejo 1947, India gba ilominira kuro lowo isejoba Britani, sugbon nigba kanna awon agbegbe ogunlogo Musulum je pipinniya lati da orile-ede otooto Pakistan. Ni ojo 26 osi kinni 1950, India di orile-ede olominira be sini ilana ibagbepo tuntun je gbigbe jade.
Lati igba ilominira, India ti ni awon isoro lati owojagidijagan esin, casteism, naxalism, isedaniloro ati latowo awon igbogunti oludase agbegbe, agaga ni Jammu ati Kashmir ati Ariwailaorun India. Lati igba awon odun 1990 awon ti nipa lori opolopo awon ilu India. India ni ariyanjiyan ile pelu orile-ede Olominira awon Eniyan ile Saina, to di ni odun 1962 Ogun Saina-India, ati pelu Pakistan, to fa awon ogun ni 1947, 1965, 1971 ati ni 1999. India je omo egbe adasile Iparapo awon Orile-ede (gege bi India Britani) ati Non-Aligned Movement. Ni odun 1974, India se nuclear test nipamo ati idanwo marun ni 1998, eyi so India di orile-ede to ni bombu inuatomu. Lati 1991, atundase okowo pataki ti so India di ikan ninu awon okowo to n dagba kiakia julo lagbaye, eyi fun lagbara pupo laye.
Ijoba.
<ns>10</ns>
<id>16733</id>
<revision>
<id>534273</id>
<parentid>122075</parentid>
<timestamp>2020-05-17T15:21:13Z</timestamp>
<contributor>
<username>Demmy</username>
<id>193</id>
</contributor>
<model>wikitext</model>
<format>text/x-wiki</format>
Ilana-Ibagbepo ile India, to je ilana-ibagbepo togunjulo ati to kunrerejulo ti orile-ede alominira lagbaye, je gbigba bi ofin ni 26 January 1950. Akokoso ilana-ibagbepo yi setumo India gege bi orile-ede olominira toseluaralu sovereign, sosialisti, ti araaye. India ni ileasofin oniyewumeji to n sise bi sistemu onileasofin iru Westminster. Iru ijoba re je jijuwe pe o je bi 'quasi-federal' pelu gbongan to lagbara ati awon ipinle ti won ko lagbara, sugbon o ti di apapo diedie lati opin awon odun 1990 nitori awon iyipada oloselu, olokowo ati alawujo.
Aare ile India ni olori orile-ede to je didiboyan latowo igbimo onidiboyan fun igba odun marun kan. Alakoso Agba ni olori ijoba, ohun lo si segbese opo agbara alase. Gege bi yiyan latowo Aare,Alakoso Agba je titileyin latowo egbe oloselu tabi ifowosowopo oloselu to ni ogunlogo awon ijoko ni ile kekere Ileasofin. Apa ijoba apase ni Aare, Igbakeji Aare, ati Igbimo awon Alakoso (Kabinet ni igbimo apase re) ti olori re je Alakoso Agba. Alakoso yiowu to ni ipo gbodo je ikan ninu awon omo ile ileasofin. Ninu sistemu onileasofin ti India, apase wa labe asofin, nibi ti Alakoso Agba ati Igbimo re wa labe ile kekere.
Asofin ile India ni Ileasofin oniyewumeji, to ni ile oke ti o n je Rajya Sabha (Igbimo awon Ipinle) ati ile kekere to n je Lok Sabha (Ile awon Eniyan). Rajya Sabha, agbarajo aiyese, ni 245 omo egbe ti won wa nibe fun odun marun. Opo won je didiboyan taara latowo awon asofin ipinle ati agbegbe gege bi iye awon eniyan won.
Awon ipinle India.
States:
Union Territories: | Índíà |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9434 | 9434 | Egbé Osèlú Olómìnira tí Puèrtó Ríko
Egbé Osèlú Olómìnira tí Puèrtó Ríko jẹ́ ègbé òsèlú ni orílè-èdè Puerto Rico. | Egbé Osèlú Olómìnira tí Puèrtó Ríko |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9435 | 9435 | Ìpínlẹ̀ Sokoto
Ipinle Sokoto jé ikan ninu awon ipinle mérìndilógún tí o wà ní orile-ede Naijiria. Ìpínlè Sokoto wà ní àríwá ìwọ̀ oòrùn Nàìjíríà Oruko gomina ipinle sokoto lowolowo bayii ni arakunrin Tanbuwal
Ijọba Ìbílẹ̀.
Awọn ijọba íbílẹ̀ tí ó wà nì ìpínlẹ̀ Sokoto jẹ́ mẹ́tàlẹ́lógún. Awon na ni: | Ìpínlẹ̀ Sokoto |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9437 | 9437 | Ìpínlẹ̀ Taraba
State of NigeriaTaraba (Fula: Leydi Taraba 𞤤𞤫𞤴𞤣𞤭 𞤼𞤢𞤪𞤢𞤦𞤢) jẹ́ ìpínlẹ̀ ní àríwá-ìlà-oòrùn , tí wọ́n sọọ́ ní orúkọ ní ìbámu pẹ̀lú ní èyí tí ó sàn jákèjádò gúúsù ìpínlẹ̀ náà. Olú-ìlú ìpínlẹ̀ Taraba ni . Púpọ̀ àwọn olùgbe rẹ̀ ni , , Wurkum, àti àwọn ẹ̀ya Kona ti wọ́n gbilẹ julọ apá àríwá ìpínlẹ̀ náà. Nígbàtí , Chamba, Tiv, Kuteb àti Ichen tí wọ́n ṣàwárí pé wọ́n gbilẹ̀ júlọ ní apá gúúsù ìpínlẹ̀ náà. Àárín gọ́gọ́tà ìpínlẹ̀ náà ni ó kún jùlọ fún àwọn ènìyàn , Chamba, àti Jibawa. Ó lé ní oríṣi ẹ̀yà mẹ́tàdìnlọ́gọ́rin, àti àwọn èdè wọn ní ìpínlẹ̀ Taraba.
Ìtàn.
Ìpínlẹ̀ náà ni wọ́n dá sílẹ̀ látara ìpínlẹ̀ tẹ́lẹ̀ rí ní ọjọ́ kẹtàdínlọ́gbọ̀n oṣù kẹ́jọ ọdún 1991, látọwọ́ ìjọba ológun ti Ọ̀gágun .
Geography.
Ìpínlẹ̀ Taraba ní ìsopọ̀ ní ìwọ̀ oòrùn pẹ̀lú ìpínlẹ̀ àti ìpínlẹ̀ , ní àríwá ìwọ̀ oòrùn pẹ̀lú ìpínlẹ̀ ,ni àríwá pẹ̀lú ìpínlẹ̀ àti ìpínlẹ̀ ,ní àríwá-ìlà-oòrùn pèlú ìpínlẹ̀ , àti sí gúúsù pẹ̀lú agbègbè àríwá ìwọ̀ oòrùn ní .
Àwọn , , Taraba àti ni àwọn odò ní Ìpínlẹ̀ náà. Wọ́n ṣẹ̀ wá láti àwon orí-òkè Cameroon, tí ó fẹ́ ẹ̀ sàn gba gbogbo Ìpínlẹ̀ náà ní àríwá àti gúúsù tààrà lọ inú
Àwọn Ẹkùn Ìjọba Ìbílẹ̀.
boilerplate seealso">Ẹ tún wo: List of villages in Taraba State
Ìpínlẹ̀ Taraba ṣàkónú àwọn Ẹkùn Ìjọba Ìbílẹ̀ mẹ́rìndìnlógún(LGAs). Tí àwon alága tí wọ́n dìbò yàn máa ń ṣàkóso wọn.Àwọn sì nìwọ̀nyì:
Àwọn èdè.
Àtòpọ̀ àwọn èdè ní Ìpínlẹ̀ Taraba látọwọ́ Àwọn Ẹkùn Ìjọba Ìbílẹ̀:
Ussa.
Àwọn ede miiran ti wọn sọ ní ìpínlẹ̀ Taraba nìwọ̀nyí Akum, Bukwen, Esimbi, Fali of Baissa, Jiba, Njerep, Tha, Yandang, Yotti, Ywom. | Ìpínlẹ̀ Taraba |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9438 | 9438 | Ìpínlẹ̀ Yobe
Ìpínlẹ̀ Yòbè je okan ninu awon Ìpínlẹ̀ mẹ́rìndínlógójì ni orile-ede Naijiria.
Ìpínlẹ̀ Yóbè jẹ́ ìpínlẹ̀ kan ní agbègbè àríwá-ìlà-oòrùn orílẹ̀ èdè Nàìjíríà, tí ó pín ààlà pẹ̀lú Ìpínlẹ̀ Borno.
Ìpínlẹ̀ Yóbè jẹ́ ipínlẹ̀ awọn nnkan ọ̀ọ̀gbìn. Ọjó kẹ́tadinloogbọn osù kèjọ Ọdún 1991 ni wón dá sílẹ̀. Ara ìpìnlẹ̀ Bòrnó ni wọ́n ti yọ Ìpínlẹ̀ Yóbè. Damaturu jẹ́ olulu Ìpínlẹ̀ Yóbè.
Ìrísí Ìpínlẹ̀ náà.
Àwọn Ìpínlẹ̀ tí Yóbè múlé tìí ni Bauchi, Borno, Gombe, ati Jigawa. Ìpínlẹ̀ Yóbè wa ni gbòngbò àríwá Diffa ati agbègbè Zinder ti olulu Niger.
Ítàn Ìdásílẹ̀.
Ìpínlẹ̀ Yóbè jẹ́ dídásílẹ̀ ní Ọjó kẹ́tadinloogbọn, osù kèjọ, Ọdún 1991 nígbà ìsèjọba Babangida. Ìpínlẹ̀ Yóbè jẹ́ dídásílẹ̀ nitoripe ìpínlẹ̀ Borno ìgbánnà tóbi jù
láti bójútó, tí ó sí mú kí wọ́n yọ ìpìnlẹ̀ Yóbè lára rẹ̀.
Ijọba Ìbílẹ̀.
Awọn ijọba íbílẹ̀ tí ó wà nì ìpínlẹ̀ Yóbè jẹ́ mẹ́tàdìnlógún. Awọn ná ní:
Ẹ̀yà.
Ìpínlẹ̀ Yóbè kúnfún àwọn oríṣiríṣi ẹ̀yà tí Fúlàní ati Kanuri jẹ́ gbòngbò. Awọn ẹ̀yà míràn ni ẹkùn náà ni Bolewa, Ngizim, Bade, Hausa, Ngamo, Shuwa, Bura, Marghi, karai-karai and Manga.
Awọn èdè.
Awọn orísìrísí èdè tí ó wà ní ìpínlè Yóbè nítítò Ijọba ìbílẹ̀:
Awọn èdè ìpínlè Yóbè míràn ni Duwai, Shuwa Arabs, ati Zarma. | Ìpínlẹ̀ Yobe |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9439 | 9439 | Ìpínlẹ̀ Zamfara
Ìpínlẹ̀ Zamfara je ikan ninu awon Ipinle 36 ni orile-ede Naijiria.
Àwọn agbègbè ìjọba ìpínlẹ̀ Zamfara.
Ìpínlẹ́ Zamfara ní agbègbè ìjọba ìbílẹ̀ Mẹ́rínlá. | Ìpínlẹ̀ Zamfara |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9440 | 9440 | Ení | Ení |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9441 | 9441 | Ọdún Tódọ́gba
Ọdún Tódọ́gba je odun kalenda to ni ọjọ́ kan le lati ba je ki odun kalenda o ni ibamu po mo igba odun. | Ọdún Tódọ́gba |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9462 | 9462 | Kí ni fíìmù?
FÍÌMÙ
Fíìmù jẹ́ ọ̀rọ̀ kàn tí a fi kó àwòràn papọ̀. A máa ń gbé fíìmù jáde nígbà tí a bá gbá àwòrán àwọn ènìyàn àti àwọn nǹkan sílẹ̀ pẹ̀lú kámẹ́rà, tàbí tí a bá ṣẹ̀dá àwòràn nǹkan nípa lílo àwọn irinṣẹ́ kòmpútà. A máa ń lo fíìmù láti ṣẹ̀fẹ̀, láti dá àwọn ènìyàn lára yá, gẹ́gẹ́ bí irinṣẹ́ ńlá tí a fi ń kọ àwọn ará ìlú ní nǹkan tuntun. Àwòrán wúlò láti bá ènìyàn sọ ọ̀rọ̀ pàtàkì. Àkọ́lé àwọn eré tí wọ́n máa ń gbé jáde nínú fíìmù máa ń ní ìtumọ̀, ó sì máa ń pe èrò sọ́kàn òǹwòran.
“Longman dictionary of contemporary English” (1995) túmọ̀ fíìmù gẹ́gẹ́ bíi:
A story that is told using sound and moving pictures, shown at a cinema or on television for entertainment…. To use a camera to record a story or real events so that it can be shown in the cinema or on television.
Ohun tí ó ṣe kókó ni wí pé ìtàn ni fíìmù máa ń sọ pẹ̀lú àwòràn àwọn ò̀ṣèré lóríṣìíríṣìí. Ẹ̀rọ kámérà ni wọ́n máa ń lò láti gba àwọn àwòrán yìí sílẹ̀.
Oríṣìíríṣìí fíìmù tó wà.
Oríṣìírìṣìí fíìmù ni ó wá. Àwọn tí ó níí ṣe pẹ̀lú ìtàn ìwáṣẹ̀ tàbí àwon ìtàn akọni. Wọ́n máa ń pè wọ́n ní “epics/historical films”. Àpẹẹrẹ àwọn fíìmù àgbéléwò tí ó wà lábẹ́ ọ̀wọ́ yìí, tí wọ́n sì ti gbé jáde ni; Jógun-ó-mí, Odùduwà, Efúnsetán Aníwúrà àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ.
A tún ni àwọn kan tí wọ́n níí ṣe pẹ̀lu híwu ìwà òdaràn. Àpẹẹrẹ àwọn fíìmù tí ó ti wà lórí igbá tí ó sì wa lábẹ́ ọ̀wọ́ yìí ni; Tombolo, Isakaba àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ. Ọ̀wọ́ kẹta ni wọ́n ń pè ní “comedy films” (àwàdà). Ọ̀pọ̀lọpọ̀ fíìmù tí ó níí ṣe pẹ̀lú ẹ̀fẹ̀ ni wọ́n tí gbé jáde. Àpẹẹrẹ ni fíìmù baba latin, òǹṣèrè kan tí ó gbajúmọ̀ nínú fíìmù Yorùbá tí ó pè ní, “Mr President” tàbí èyí tí òṣèré inú fíìmù òyìnbó ní ilẹ̀ Nàíjáríà kan tí a ń pè ní Nkem Owoh ṣe. Ó pè é ní “Osuofia in London”.
Ọ̀wọ́ kẹrin ni èyí tí wọ́n ń pè ní “drama films” (fíìmù orí ìtàgé). Orí ìtàgé ni wọ́n ti kọ́kọ́ máa ń ṣe irú eré báyìí kí wọ́n tó gbé jáde sínú kásẹ̀tì. Àpẹẹrẹ ní Àkànní Òpómúléró àti Ṣàǹgó. Yàtọ̀ sí èyí, a tún rí àwọn tí wọ́n máa ń ṣe láti ba àwọn ènìyàn lẹ́rù. Nínú irú fíìmù yìí, a ó ò máa rí oríṣi nǹkan tí yóò ba ènìyàn lẹ́rù bíi iwin olórí mẹ́fà, kí ilẹ̀ dédé lanu gbé ènìyàn kan ṣoṣo mi láàárín ọjà àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ. Àpẹẹrẹ irúfẹ́ fíìmù wọ̀nyí ni Aníkúlápó tí Ìyá Rainbow ò̀ṣèré Yorùbá kan gbé jáde. Irúfẹ́ fíìmù yìí ni wọ́n ń pé ni “Horror films” lédè òyìnbó.
Bákan náà ni a ní a tún rí àwọn tí wọ́n ń pè ní “dance and musical film” (oníjó). Àwọn wọ̀nyí níí ṣe pẹ̀lú ijó. Àpẹẹrẹ kan ni fíìmù Láídé Bákàrè; Ijóyá. A tún ní àwọn mìíràn bíi Science fiction (Mérìírí ti sáyéńsì), Action film (oníjàgídíjàgan) àti Adventure films (ìtàn lórí ìwádìí) tí kò tíì bẹ̀rẹ̀ lọ́dọ̀ wa níbí.
Àwọn Àkóonú Fíìmù.
Ọ̀pọ̀lọpọ̀ nínú àwọn fíìmù tí ó ń jáde ní orílẹ̀ èdè Nàìjíríà ló ní àkóónú tí ó níí ṣe pẹ̀lú ìṣòró tí ó ń kójú àwọn mùtúmùwà ilẹ̀ Áfíríkà. Àwọn fíìmù kan máa ń gbe ẹ̀sìn kìrìsítẹ́nì àti mùsùlùmí lẹ́sẹ̀ nígbà tí àwọn kan ń polongo ìhìnrere. Àpẹẹrẹ irú àwọn fíìmù wọ̀nyí nii “Agbára ńlá” tí Mike Bamiloye ṣe, “látòrunwá” àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lo.̣ Yàtọ̀ sí àwọn fíìmù tí ó níí ṣe pẹ̀lú ẹ̀sìn lóríṣìíríṣìrí, a tún ní àwọn tí ó níí ṣe pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀ tí ó máa ń ṣẹlẹ̀ nígbà tí àwọn tí ó níí ṣe pẹ̀lú ìdàrúdàpọ̀ tí ó máa ń ṣẹlẹ̀ nígbà tí àwọn ẹ̀sìn méjì ọ̀tọ̀ọ̀tọ̀ bá kọlu ara wọn, yálà nígbà tí àwọn ọmọ wọn bá fé láti fẹ́ ara wọn tàbí nígbà tí ọ̀rọ̀ ilẹ̀ bá dạ̀ wọ́n pọ̀. Àpẹẹrẹ ní fíìmù kan tí wọ́n pè ní “Not without my daughter” (Láìsí ọmọbìnrin mi) tí ó ń sọ ìtàn nípa okùnrin mùsùlùmí kan àti obìnrin kìrìsìtẹ́nì kan tí wọ́n fẹ́ ṣe ìgbéyàwó tí wọ́n sì tún rí oríṣI ìṣòro nígbà tí wọ́n ń gbáradì fún ìgbéyàwó wọn.
Bákan náà, àwọn fíìmù kan tún wà tí iṣẹ́ pàtàkì tí wọ́n ń jẹ́ níí ṣe pẹ̀lú àrùn tí ó bá ń kojú àwùjọ lásìkò kan kì í sẹ ní Afrika nìkan ní irú fíìmù yìí ti ń jáde. Ní ilẹ̀ Amerika, a rí fíìmù kan tí wọ́n pè ní “philadephia”. Pàtàkì ohun tí ó jẹ́ àkóónú fíìmù yìí ní bí àwọn ènìyàn ṣe máa ń hùwà sí àwọn tí ó ní àrùn éèdì. Ní ìlẹ̀ Nàìjíríà náà, a rí irú fíìmù bíi “Elébòlò” (charlot) àti “wheel of change” (Kẹ̀kẹ́ ìyípadà) tí ó níí ṣe pẹ̀lú àrùn kògbóògùn éèdì.
Síwájú sí ì, àwọn àkóónú mìíràn tí fíìmù tún máa ń ní ni ìwà ìbàjẹ́, ìkìlọ̀ lórí bí wọ́n ṣe máa ń kọ iyán àwọn obìnrin ilẹ̀ Afrika kéré, ìkìlọ̀ nípa àṣà òkèèrè tí ó gbòde kan àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ.
Fíìmù Yorùbá.
Àwọn fíìmù tí ó kọ́kọ́ jádé máa ń fi àṣà Yorùbá hàn sí gbogbo àgbáyé nítorí wí pé àwọn tí wọ́n ń ṣe fíìmù nígbà náà gbà wí pé ọ̀nà kan tí àwọn lè gbà láti jẹ́ kí àwọn ará ìlú òkèèrè ó gba fíìmù Yorùbá gẹ́gẹ́ bí iṣẹ́ tí ó kúnjú òṣùwọ̀n ni láti fi ạ̀ṣà àti ìṣe wa hàn nínú eré náà. Ní ọdún 1975 Ọlá Balógun gbé fíìmù kan tí ó pè ní “Àjàní Ògún”. Lẹ́yìn èyí, àwọn díè nínú àwọn tí ń ṣe eré ìbílẹ̀ káàkiri bẹ̀rẹ̀ sí ní kópa nínú òwò fíìmù. Lásìkò yìí ni Herbert Ogunde ṣe fíìmù tí ó pè ní “Aiye”. Fíìmù yìí jáde ni ọdún 1980. Ohun kan ṣoṣo tí kò wá jẹ́ kí fíìmù yìí dí ìtẹwọ́gbà káàkiri ni pé, ó fi àwọn Yorùbá hàn gẹ́gẹ́ bí ènìyàn burúkú tí wọ́n máa ń ṣe oríṣìíríṣìí ẹgbẹ́ tí ó ń bànìyàn lẹ́rù. Yàtọ̀ sí èyí, owó tí olóyè Ogunde fi ṣe fíìmù yìí fẹ́ẹ̀ lè má pé nígbà tí wọ́n tà á tán. Níṣe ni ó dàbí ẹni tó ṣòwò tí kò jèrè.
Ṣùgbọ́n ti olóyè Ògúǹdé ṣe ti àwọn bíi Ọlá Balógun, Adéyemí Afọláyan tí gbogbo ènìyàn mọ̀ sí “Ade love” àti Moses Oláìyá tí wọ́n ń pè ní “Bàbá Sàlá”. Gégé bí Nosa Owens-Ibie (2004) ṣe sọ, gbogbo fíìmù tí wọ́n ṣe pẹ̀lú owó tí wọ́n yá ni ilé-ìfowópamọ́, wọ́n jẹ gbèsè tí púpọ̀ wọn ò tilẹ̀ dábàá àti ṣe fíìmù àgbéléwò mọ́ léyìn náà. Gẹ́gẹ́ bí ohun tí “Ade love” sọ kí ó tó kú ni ọdún 1995 nínú ìfọ̀rọ̀wánilẹ́nuwò kan tí wọ́n ṣe fun; ó ṣàlàyé bí òun ṣe yá owó ní báńkì láti ṣe fíìmù rẹ̀ “Destiny” (àyànmọ́). Ó ní ní ìgbà náa, dọ́là kan jẹ déédé náìrà mẹ́wàá, ṣùgbọ́n ní ọjọ yìí, ó di náírà kan-dínlógún fún dọ́là kan. Ó ní òun ní láti ya owó si ni láti san owó tí oùn yá ṣe fíìmù náà. Ohun kan tí a ṣàkíyèsí ni pé, owó fa ọwọ́ aago fíìmù Yorùbá sẹ́yìn.
Ní ọdún 1992, Ládi Ládébò, ọ̀kan nínú àwọn tó ṣẹ̀ṣẹ̀ bẹ̀rẹ̀ sí ní ṣe fíìmù sí fídíò gbá oyè méjì lórí fíìmù rẹ̀ méjì: “Èèwò” àti “Vender”. Lẹ́yìn èyí, àwọn bíi Ọlá Balógun àti Herbert Ogunde bẹ̀rẹ̀ sí níí ṣe fíìmù pẹ̀lú irínṣẹ́ tuntun. Èyí jẹ́ kí àwọn fíìmù wọ̀nyí di gbajúmọ̀ ní ilẹ̀ Nàíjíríà àti ní òkèèrè. Ògúǹ̀dé ṣe “Jaiyesinmi”, “Àròpin N’tènìà” àti Àyànmọ́. Láàárín ọdún 1993 sí ọdún 1996, àwọn tí wọ́n ń ṣe fíìmù Yorùbá ti pọ̀ sí. Fíìmù Yorùbá tí ó jáde ní àkókò yìí lé ní igba (200). Àwọn tí wọ́n ṣẹ̀ṣẹ̀ ń ṣe fíìmù Yorùbá ni ìgbà náà ni: Jimoh Aliu tí ó ṣe “Ètékéte”, Tunde Àlàbí hundeyin ṣe “Iyawo alhaji”, Professor Pellar náà ṣe fíìmù mẹ́ta. Àwọn ni “Idán ńlọ”, “Owó Idán” àti “Agbára”. Oyin Adéjọbí náà ṣe fíìmù kan tí ó pè ní “Orogún Adédigba” ní ọdún 1995. Yàtọ̀ sí èyí, Yẹmí Fáróunbí ṣe fíìmù kan tí ó pè ní “Ẹ̀bùn Olúwa” ní ọdún yìí kan náà. Àwọn òṣèrè bíi Jídé Kòsọ́kọ́ àti Ṣọlá Fósùdó ṣe fíìmù kan tí wọ́n pè ní “Ọkọ Ìyàwó”.
Lẹ́yìn tí àwọn òṣèrè yìí ṣe fíìmù yìí tán, àwọn òṣèrè mìíràn bẹ̀rẹ̀ sí í gbé fíìmù tiwọn náà jáde. Bí wọ́n bá ni kí wọ́n ka oríṣi fíìmù Yorùbá tí ó ti jáde, yóò tó ìdá mẹ́fà fíìmù tí ó ti jáde ní ilé-iṣẹ́ àwọn onífíìmù tí ó gbajúmọ̀ nísìnyí. Orúkọ tí wọ́n ń pé ilé-iṣẹ́ náà, tí ó kó àwọn òṣèré mọ́ àwọn tí ń ṣe fíìmù jọ ni wọ́n ń pè ní Nollywood. Ilé-iṣẹ́ fíìmù Yorùbá ti tóbi si; àkóónú fíìmù wọn sì ti ń yípadà sí ti àtijọ́ tí ó jẹ́ wí pé ọ̀rọ̀ ẹ̀sìn ìbílẹ̀, ẹ̀fẹ̀ àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ, ni ó ń jẹ ẹ́ lógún.
Ipa àwọn fíìmù Yorubá láwujọ Yorùbá.
Ohun pàtàkì kan tí ó ya fíìmù Yorùbá sọ́tọ̀ ní èdè àmúlò. Gégẹ́ bí a ṣe mọ̀ pé àwọn Yorùbá kìí ń sọ̀rọ̀ lásán, wọn máa ń sọ̀rọ̀ pẹ̀lú làákàyè àti ọgbọ́n. Àwa náà sí mọ̀ pé èdè Yorùbá yìí kún, ó dùn, ó ṣe pàtàkì, ó sì jọjú gidigidi. Tí wọ́n bá ko eré, ìṣẹ̣̀lẹ̀ láwùjọ àti ọgbọ́n inú rẹ̀ ní wọn ó kó jọ. Àkóónú eré wọn á máa lọ láti orí ìbálòpọ̀ tí ò lẹ́tọ̀ọ́, ìwà ìbàjẹ́ láwùjọ láàárín ọ̀tọ̀kùlú àti ìjọba, ìjà ìyálé àti ìyàwó, ìrirí ayé, àti bẹ́ẹ̀ bẹ́ẹ̀ lọ.
Èdè Yorùbá tí wọ́n fi ń gbé ìtàn wọn kalẹ̀ yìí jẹ́ kí ó yé gbogbo mùtúmùwà ohun gbogbo tí wọ́n ń sọ. Ó sì jẹ́ kí tàgbà tọmọdé, akẹ́kọ̀ọ́ àti olùkọ́, kòfẹ́sọ̀ àti àgbẹ̀ rí ẹ̀kọ́ kan tàbí òmíràn dìmú nínú fíìmù wọn. Wọn kì í dédé sọ̀rọ̀ bí kò bá ṣe wí pé ó lóhun tí ònkọ̀tàn rí. Àwọn òṣèré náà sì máa ń gbìyànjú láti túmọ̀ gbogbo ohun tí ó bá yẹ kí wọ́n sọ kí ó le yé gbogbo ènìyàn.
Ohun mìíràn tí a tún gbọ́dọ̀ ṣàkíyèsí ni pé àwọn olóṣèlú a máa fi àwọn eré ìgbálódé orí ìtàgé àti ti inú fíìmù polongo ara wọn nígbà ìdìbò. A rí ọ̀pọ̀lọpọ̀ àpẹẹrẹ, nínú àwọn fíìmù àgbéléwò tí ó ti wà lórí àtẹ. Ọ̀kan nínú àwọn tí wọn lò láti kìlọ̀ nípa ìdìbò, ṣe ìlérí àwọn ará ìlú àti tí wọ́n fi pe àfiyèsí àwọn ará ìlú nígbà ìdìbò ni fíìmù tí wọ́n pè ní “Olúọmọ-rẹ̀mílẹ́kún”. Ẹni tí ó ba ṣe àfiyèsí tí ó kún nínú fíìmù yìí yóò mọ̀ wí pé ọ̀kan nínú àwọn olùdíje fún ipò gómìnà ní ìpínlẹ̀ Èkó ní ó fi polongo. A lè sọ wí pé fíìmù máa ń jẹ́ kí òye àwọn ènìyàn kún síi. A tún gbọ̣́dọ̀ ṣàkíyèsí pé kìí ṣe gbogbo fíìmù ni ó ń kó ipa gidi ní àwùjọ, àwọn kan tilẹ̀ máa ń polongo ìwà ìbàjẹ́ ni.
Iwe ti a yewo.
ÀGBÉYẸ̀WÒ ÌLÒ Ẹ̀KA-ÈDÈ NÍNÚ FÍÌMÙ ÀGBÉLÉWÒ JÓGUN-Ó-MÍ, ṢAWORO-IDẸ ÀTI AGOGO-ÈÈWỌ̀
APÁ KAN NÍNÚ ÀṢEKÁGBÁ OYÈ
B.A (HONS.) YORÙBÁ
YUNIFÁSITÌ OBÁFẸ́MI AWÓLỌ́WỌ̀,
[[ILÉ-IFẸ̀.]
[[LÁTI ỌWỌ́]]
[[BÁDÉWỌLÉ OLÚWÁTÓSÌN ADÉBÙKỌ́LÁ]]
[[OṢÙ ỌPẸ́ 2007]]
[[Supervisor – Dr. F.A. Fabunmi]] | Kí ni fíìmù? |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9481 | 9481 | Frederick Douglass
Frederick Douglass (oruko abiso Frederick Augustus Washington Bailey, February 1818 – February 20, 1895) je ara Amerika alatunse, alasodun, olukowe ati babaalu. Leyin igba to sakuro ni oko-eru, o di olori egbe irinkankan apokoerure, pelu oro kankan re ati iwe alodi si oko-eru to ko. Ohun lo duro bi apere tolodi si ijiyan awon akonileru pe awon eru ko ni laakaye lati sise bi omo Amerika alominira. Opo awon ara Ariwa na si tun nira lati gbagbo pe iru eni unla bayi ti je eru tele.
Douglass ko opo iwe igbesiayearaeni, nibi to ti ohun todun juwe irire ninu oko-eru ninu iwe igbesiayearaeni to ko ni 1845, "Itan Igbesiaye Frederick Douglass, Eru ara Amerika", to kopa kikan nipa fifowokun ipokoerure. O tun ko iwe igbesiaraeni meji miran, eyi to gbeyin toko unje, "Igbsiaye ati Igba Frederick Douglass", toje titejade ni 1881 to si dalori awon isele to waye nigba ati leyin Ogun Abele. Leyin Ogun Abele, Douglass ko kose ninu ijagudu Orile-ede Amerika lati di "ile olominira" looto. Douglass se itileyin eto idibo awon obinrin. Lai lowo unbe o di omo Afrika Amerika akoko to je didaloruko fun ipo Igbakeji Are Amerika bi elegbe ajodubo si Victoria Woodhull ti egbe oselu kekere Equal Rights Party. Douglass di opo ipo ijoba mu.
Douglass nigbagbo gidigidi ninu ijedogba gbogbo eniyan, boya o je adulawo, abo, Abinibi ara Amerika, tabi asesekowolu, o gbajumo pe o so pe, "Un o parapọ̀ mọ́ ẹni yìówù láti ṣe rere, unkò ní parapọ̀ ṣèbàjẹ́ pẹ̀lú ẹnìkankan." | Frederick Douglass |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9486 | 9486 | 29 February
28 February - 29 February - 1 March
<ns>10</ns>
<id>10812</id>
<revision>
<id>538182</id>
<parentid>122275</parentid>
<timestamp>2020-07-24T11:27:09Z</timestamp>
<contributor>
<username>Demmy</username>
<id>193</id>
</contributor>
<minor />
<comment>Dáàbò bòó "" ([Àtúnṣe=Gba àwọn alámùójútó nìkan láyè] (kòdájú) [Ìyípò=Gba àwọn alámùójútó nìkan láyè] (kòdájú))</comment>
<model>wikitext</model>
<format>text/x-wiki</format>
Ọjọ́ 29 Oṣù Kejì tabi 29 February jẹ́ ọjọ́ | 29 February |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9490 | 9490 | Ilẹ̀gẹ̀ẹ́sì
Ilẹ̀ Gẹ̀ẹ́sì tabi Inglandi je orile-ede ara Ìsọ̀kan Ilẹ̀-Ọba.
Awon agbegbe Ilegeesi.
List of regions.
East
London
South East
South West
East Midlands
West Midlands
Yorkshire and<br>the Humber
North<br>East
North West | Ilẹ̀gẹ̀ẹ́sì |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9494 | 9494 | Ibrahim Babangida
Ibrahim Badamasi Babangida (ojoibi August 17, 1941) je omo Naijiria oga ologun to ti feyinti. Ogagun Babangida fi igba kan je olori orile-ede Naijiria lati odun 1985 titi de 1993.
Itokasi. | Ibrahim Babangida |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9505 | 9505 | Ọdún
Ọdún kan jẹ́ iye àsìkó tí ó gba pílánẹ̀tì Ilẹ̀-ayé làti fi yípo Òòrùn kà lẹ́ẹ́kan péré. Ní fífàgùn, a leè fi èyí múlẹ̀ fún pílánẹ̀tì yó wù. Bí àpẹẹrẹ: "ọdún Máàsì" kan yí ò jẹ́ àsìkò tí yí ò gba Máàsì láti yípo Òòrùn léèkan. | Ọdún |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9554 | 9554 | Ìkéde Akáríayé fún àwọn Ẹ̀tọ́ Ọmọnìyàn
ÌKÉDE KÁRÍAYÉ FÚN È̟TÓ̟ O̟MO̟NÌYÀN.
Ò̟RÒ̟ ÀKÓ̟SO̟.
Bí ó ti jé̟ pé s̟ís̟e àkíyèsí iyì tó jé̟ àbímó̟ fún è̟dá àti ìdó̟gba è̟tó̟ t̟̟̟̟í kò s̟eé mú kúrò tí è̟dá kò̟ò̟kan ní, ni òkúta ìpìlè̟ fún òmìnira, ìdájó̟ òdodo àti àlàáfíà lágbàáyé.
Bí ó ti jé̟ pé àìka àwo̟n è̟tó̟ o̟mo̟nìyàn sí àti ìké̟gàn àwo̟n è̟tó̟ wò̟nyí ti s̟e okùnfà fún àwo̟n ìwà búburú kan, tó mú è̟rí-o̟kàn è̟dá gbo̟gbé̟, tó sì jé̟ pé ìbè̟rè̟ ìgbé ayé titun, nínú èyí tí àwo̟n ènìyàn yóò ti ní òmìnira òrò̟ síso̟ àti òmìnira láti gba ohun tó bá wù wó̟n gbó̟, òmìnira ló̟wó̟ è̟rù àti òmìnira ló̟wó̟ àìní, ni a ti kà sí àníyàn tó ga jù lo̟ ló̟kàn àwo̟n o̟mo̟-èniyàn,
Bí ó ti jé̟̟ pé ó s̟e pàtàkì kí a dáàbò bo àwo̟n è̟tó o̟mo̟nìyàn lábé̟ òfin, bí a kò bá fé̟ ti àwo̟n ènìyàn láti ko̟jú ìjà sí ìjo̟ba ipá àti ti amúnisìn, nígbà tí kò bá sí ò̟nà àbáyo̟ mìíràn fún wo̟n láti bèèrè è̟tó̟ wo̟n,
Bí ó ti jé̟ pé ó s̟e pàtàkì kí ìdàgbàsókè ìbás̟epò̟ ti ò̟ré̟-sí-ò̟ré̟ wà láàrin àwo̟n orílè̟-èdè,
Bí ó ti jé̟ pé gbogbo o̟mo̟ Àjo̟-ìsò̟kan orílè̟-èdè àgbáyé tún ti te̟nu mó̟ ìpinnu tí wó̟n ti s̟e té̟lè̟ nínú ìwé àdéhùn wo̟n, pé àwo̟n ní ìgbàgbó̟ nínú è̟tó̟ o̟mo̟nìyàn tó jé̟ kò-s̟eé-má-nìí, ìgbàgbó̟ nínú iyì àti è̟ye̟ è̟dá ènìyàn, àti ìgbàgbó̟ nínú ìdó̟gba è̟tó̟ láàrin o̟kùnrin àti obìnrin, tó sì jé̟ pé wó̟n tún ti pinnu láti s̟e ìgbéláruge̟ ìtè̟síwájú àwùjo̟ nínú èyí tí òmìnira ètò ìgbé-ayé rere è̟dá ti lè gbòòrò sí i,
Bí ó ti jé̟ pé àwo̟n o̟mo̟ e̟gbé̟ Àjo̟-ìsò̟kan orílè̟-èdè àgbáyé ti jé̟jè̟é̟ láti fo̟wó̟s̟owó̟ pò̟ pè̟lú Àjo̟ náà, kí won lè jo̟ s̟e às̟eyege nípa àmús̟e̟ àwo̟n è̟tó̟ o̟mo̟nìyàn àti òmìnira è̟dá tó jé̟ kò-s̟eé-má-nìí àti láti rí i pé à ń bò̟wò̟ fún àwo̟n è̟tó̟ náà káríayé,
Bí ó ti jé̟ pé àfi tí àwo̟n è̟tó̟ àti òmìnira wò̟nyí bá yé ènìyàn nìkan ni a fi lè ní àmús̟e̟ è̟jé̟ yìí ní kíkún,
Ní báyìí,
Àpapò̟̟ ìgbìmò̟ Àjo̟-ìsò̟kan orílè̟-èdè àgbáyé s̟e ìkéde káríayé ti è̟tó̟ o̟mo̟nìyàn, gé̟gé̟ bí ohun àfojúsùn tí gbogbo è̟dá àti orílè̟-èdè jo̟ ń lépa ló̟nà tó jé̟ pé e̟nì kò̟ò̟kan àti è̟ka kò̟ò̟kan láwùjo̟ yóò fi ìkéde yìí só̟kàn, tí wo̟n yóò sì rí i pé àwo̟n lo ètò-ìkó̟ni àti ètò-è̟kó̟ láti s̟e ìgbéláruge̟ ìbò̟wò̟ fún è̟tó̟ àti òmìnira wò̟nyí. Bákan náà, a gbo̟dò̟ rí àwo̟n ìgbésè̟ tí ó lè mú ìlo̟síwájú bá orílè̟-èdè kan s̟os̟o tàbí àwo̟n orílè̟-èdè sí ara wo̟n, kí a sì rí i pé a fi ò̟wò̟ tó jo̟jú wo̟ àwo̟n òfin wò̟nyí, kí àmúlò wo̟n sì jé̟ káríayé láàrin àwo̟n ènìyàn orílè̟-èdè tó jé̟ o̟mo̟ Àjo̟-ìsò̟kan àgbáyé fúnra wo̟n àti láàrin àwo̟n ènìyàn orílè̟-èdè mìíràn tó wà lábé̟ às̟e̟ wo̟n.
Abala kìíní.
Gbogbo ènìyàn ni a bí ní òmìnira; iyì àti è̟tó̟ kò̟ò̟kan sì dó̟gba. Wó̟n ní è̟bùn ti làákàyè àti ti è̟rí-o̟kàn, ó sì ye̟ kí wo̟n ó máa hùwà sí ara wo̟n gé̟gé̟ bí o̟mo̟ ìyá.
Abala kejì.
E̟nì kò̟ò̟kan ló ní àǹfàní sí gbogbo è̟tó̟ àti òmìnira tí a ti gbé kalè̟ nínú ìkéde yìí láìfi ti ò̟rò̟ ìyàtò̟ è̟yà kankan s̟e; ìyàtò̟ bí i ti è̟yà ènìyàn, àwò̟̟̟, ako̟-n̅-bábo, èdè, è̟sìn, ètò ìs̟èlú tàbí ìyàtò̟ nípa èrò e̟ni, orílè̟-èdè e̟ni, orírun e̟ni, ohun ìní e̟ni, ìbí e̟ni tàbí ìyàtò̟̟ mìíràn yòówù kó jé̟. Síwájú sí i, a kò gbo̟dò̟ ya e̟nìké̟ni só̟tò̟ nítorí irú ìjo̟ba orílè̟-èdè rè̟ ní àwùjo̟ àwo̟n orílè̟-èdè tàbí nítorí ètò-ìs̟èlú tàbí ètò-ìdájó̟ orílè̟-èdè rè̟; orílè̟-èdè náà ìbáà wà ní òmìnira tàbí kí ó wà lábé̟ ìs̟àkóso ilè̟ mìíràn, wo̟n ìbáà má dàá ìjo̟ba ara wo̟n s̟e tàbí kí wó̟n wà lábé̟ ìkáni-lápá-kò yòówù tí ìbáà fé̟ dí òmìnira wo̟n ló̟wó̟ gé̟gé̟ bí orílè̟-èdè.
Abala ke̟ta.
E̟nì kò̟ò̟kan ló ní è̟tó̟ láti wà láàyè, è̟tó̟ sí òmìnira àti è̟tó̟ sí ààbò ara rè̟.
Abala ke̟rin.
A kò gbo̟dò̟ mú e̟niké̟ni ní e̟rú tàbí kí a mú un sìn; e̟rú níní àti ò wò e̟rú ni a gbo̟dò̟ fi òfin dè ní gbogbo ò̟nà.
Abala karùn-ún.
A kò gbo̟dò̟ dá e̟nì ké̟ni lóró tàbí kí a lò ó ní ìlò ìkà tí kò ye̟ o̟mo̟ ènìyàn tàbí ìlò tó lè tàbùkù è̟dá ènìyàn.
Abala ke̟fà.
E̟nì kò̟ò̟kan ló ní è̟tó̟ pé kí a kà á sí gé̟gé̟ bí ènìyàn lábé̟ òfin ní ibi gbogbo.
Abala keje.
Gbogbo ènìyàn ló dó̟gba lábé̟ òfin. Wó̟n sì ní è̟tó̟ sí àà bò lábé̟ òfin láìsí ìyàsó̟tò̟ kankan. Gbogbo ènìyàn ló ní è̟tó̟ sí ààbò tó dó̟gba kúrò ló̟wó̟ ìyàsó̟tò̟ yòówù tí ìbáà lòdì sí ìkéde yìí àti è̟tó̟ kúrò ló̟wó̟ gbogbo ohun tó bá lè ti ènìyàn láti s̟e irú ìyàsó̟tò̟ bé̟è̟.
Abala ke̟jo̟.
E̟nì kò̟ò̟kan lórílè̟-èdè, ló ní è̟tó̟ sí àtúns̟e tó jo̟jú ní ilé-e̟jó̟ fún ìwà tó lòdì sí è̟tó̟ o̟mo̟nìyàn, tó jé̟ kò-s̟eé-má-nìí gé̟gé̟ bó s̟e wà lábé̟ òfin àti bí òfin-ìpìlè̟ s̟e là á sílè̟.
Abala ke̟sàn-án.
A kò gbo̟dò̟ s̟àdédé fi òfin mú ènìyàn tàbí kí a kàn gbé ènìyàn tì mó̟lé, tàbí kí a lé ènìyàn jáde ní ìlú láìnídìí.
Abala ke̟wàá.
E̟nì kò̟ò̟kan tí a bá fi è̟sùn kàn ló ní è̟tó̟ tó dó̟gba, tó sì kún, láti s̟àlàyé ara rè̟ ní gban̅gba, níwájú ilé-e̟jó̟ tí kò s̟ègbè, kí wo̟n lè s̟e ìpinnu lórí è̟tó̟ àti ojús̟e rè̟ nípa irú è̟sùn ò̟ràn dídá tí a fi kàn án.
Abala kejìlá.
E̟nì kò̟ò̟kan ló ní è̟tó̟ pé kí a má s̟àdédé s̟e àyo̟júràn sí ò̟rò̟ ìgbésí ayé rè̟, tàbí sí ò̟rò̟e̟bí rè̟ tàbí sí ò̟rò̟ ìdílé rè̟ tàbí ìwé tí a ko̟ sí i; a kò sì gbo̟dò̟ ba iyì àti orúko̟ rè̟ jé̟. E̟nì kò̟ò̟kan ló ní è̟tó̟ sí ààbò lábé̟ òfin kúrò ló̟wó̟ irú àyo̟júràn tàbí ìbanijé̟ bé̟è̟.
Abala kejìdínlógún.
E̟nì kò̟ò̟kan ló ní è̟̟tó̟ sí òmìnira èrò, òmìnira è̟rí-o̟kàn àti òmìnira e̟ sìn. E̟tó̟ yìí sì gbani láàyè láti pààrò̟ e̟ sìn tàbí ìgbàgbó̟ e̟ni. Ó sì fún e̟yo̟ e̟nì kan tàbí àkójo̟pò̟ ènìyàn láàyè láti s̟e è̟sìn wo̟n àti ìgbàgbó̟ wo̟n bó s̟e je̟ mó̟ ti ìkó̟ni, ìs̟esí, ìjó̟sìn àti ìmús̟e ohun tí wó̟n gbàgbó̟ yálà ní ìkò̟kò̟ tàbí ní gban̅gba.
Abala ko̟kàndínlógún.
E̟nì kò̟ò̟kan ló ní è̟tó̟ sí òmì nira láti ní ìmò̟ràn tí ó wù ú, kí ó sì so̟ irú ìmò̟ràn bé̟è̟ jáde; è̟tó̟yìí gbani láàyè láti ní ìmò̟ràn yòówù láìsí àtakò láti ò̟dò̟ e̟nìké̟ni láti wádìí ò̟rò̟, láti gba ìmò̟ràn ló̟dò̟ e̟lòmíràn tàbí láti gbani níyànjú ló̟nàkó̟nà láìka ààlà orílè̟-èdè kankan kún.
Abala kejìlélógún.
E̟nì kò̟ò̟kan gé̟gé̟̟ bí è̟yà nínú àwùjo̟ ló ní è̟tó̟ sí ìdáàbò bò láti o̟wó̟ ìjo̟ba àti láti jé̟ àn fà ní àwo̟n è̟tó̟ tí ó bá o̟rò̟-ajé, ìwà láwùjo̟ àti às̟à àbínibí mu; àwo̟n è̟tó̟ tí ó jé̟ kò-s̟eé-má-nìí fún iyì àti ìdàgbàsókè è̟dá ènìyàn, nípa akitiyan nínú orílè̟-èdè àti ìfo̟wó̟s̟owó̟ pò̟ láàrin àwo̟n orílè̟-èdè ní ìbámu pè̟lú ètò àti ohun àlùmó̟nì orílè̟-èdè kò̟ò̟kan.
Abala ke̟rìnlélógún.
E̟nì kò̟ò̟kan ló ní è̟tó̟ sí ìsinmi àti fàájì pè̟lú àkókò tí kò pò̟ jù lé̟nu is̟é̟ àti àsìkò ìsinmi lé̟nu is̟é̟ láti ìgbà dé ìgbà tí a ó sanwó fún.
Abala kejìdínló̟gbò̟n.
E̟nì kò̟ò̟kan ló ní è̟tó̟ sí ètò nínú àwùjo̟ rè̟ àti ní gbogbo àwùjo̟ àgbáyé níbi tí àwo̟n è̟tó̟ òmìnira tí a ti gbé kalè̟ nínú ìkéde yìí yóò ti jé̟ mímús̟e̟.
Abala o̟gbò̟n.
A kò gbọdọ̀ túmò̟ ohunkóhun nínú ìkéde yìí gé̟gé̟ bí ohun tí ó fún orílè̟-èdè kan tàbí àkójo̟pò̟ àwo̟n ènìyàn kan tàbí e̟nìké̟ni ní è̟tó̟ láti s̟e ohunkóhun tí yóò mú ìparun bá èyíkéyìí nínú àwo̟n è̟tó̟ àti òmìnira tí a kéde yìí. | Ìkéde Akáríayé fún àwọn Ẹ̀tọ́ Ọmọnìyàn |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9555 | 9555 | Ábídí
Abidi | Ábídí |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9583 | 9583 | Àbújá
Àbújá jẹ́ olú-Ìlú fún orílé-èdè Nàìjíríà. Ìlú yí ni ó jẹ́ àrin-gbùngbùn fún orílẹ̀-èdè Nàìjíríà, tí ilé ìjọba àpapọ̀ sì fìdí kalẹ̀ sí ní abẹ́ Aso Rock, Àpáta Agbára ni Àbújá.
. Àbújá dí olú-ìlú orílè-ede Nàìjíríà ní osù kéjìlá, odún 1991, àkọsílẹ̀ ètò ikaniyan ti ọdún 2006 sọ wípé Àbújá ní olùgbé 776,298 | Àbújá |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9584 | 9584 | Náírá
Currency of NigeriaOwó náírà (Àmì: ₦; Àdàpè: NGN; ) ní owó tí wón ń lò fún títà-rírà ní Nàìjíríà. Ọwọ́ náírà kan jẹ́ ọgọ́rùn-ún kọ́bọ̀. Ilé-ìfowópamọ́ Central Bank ti Nàìjíríà (CBN) nìkan ló láṣẹ láti ṣe owó síta ní Orílẹ̀-èdè Nàìjíríà.
Ìtàn.
Nàìjíríà bẹ̀rẹ̀ sí ní lọ owó náírà ní ọjọ́ kìíní oṣù kìíní ọdún 1973, wọ́n pààrọ̀ owó Pọ́nhùn Nàìjíríà tí Nàìjíríà ń lò tẹ́lẹ̀. Owó yìí ni Pọ́nhùn kan(£1) tí a ṣe sí náírà meji. Owó tuntun náà jẹ́ owó àkọ́kọ́ tí Nàìjíríà ṣe jáde lẹ́yìn òmìnira Nàìjíríà. Owó tí Nàìjíríà ń lò kí ó tó di ìgbà náà ni Pọ́nhùn Nàìjíríà tí ìjọba a kọ́ni lẹ́rú Naijiria ṣe ní ọdun 1959, tí orúkọ Èlísábẹ́tì kejì sì wà lára rẹ̀.
Obafemi Awolowo lọ́ mú abá orúkọ "Náírà" wá, ó yọọ́ lára "Nàìjíríà" ṣùgbọ́n , mínísítà tí ó ń rí sí ọ̀rọ̀ owó, Shehu Shagari ni ó gbé owó náà síta ní ọdun 1973.
Central Bank ti Nigeria sọ pé wọ́n gbìyànjú láti ṣàkóso àfikún ọdọọdún kí ó wá sílẹ̀ sí ìdá mẹ́wàá. Ní ọdún 2011, CBN fi kún owó-èlé ní ìlọ́po mẹ́fà, ó gòkè si láti 6.25% sí 12%. Ní ọjọ́ kkalnlélọ́gbọ̀n oṣù kìíní, ọdún 2012, CBN pinnu láti ṣètójú owó-èlé náà kí ó ba lè wà ní 12% àti pé kí àfikún sí oẃ níná ba lè díkù.
Ní ọjọ́ ogún oṣù kẹfà, ọdún 2016, náírà nih àǹfààní láti léfòó, lẹ́yìn tó tí wọ́n ti fi sí àhámọ́ ní ₦197 sí US$1 fún ọ̀pọ̀lọpọ̀ oṣù.
Wàhálà tó wáyé látàrí owó Nàìjíríà tuntun ṣẹlẹ̀ lójijì ní oṣù kejì ní ọdún 2023 nítorí àìtó náírà àti ìgbìyànjú àwọn ìjọba láti mú kí àwọn ará-ìlú fi tipátipá ná owó tuntun tí wọ́n ṣẹ̀ gbé jáde. Èyí sì já sí ìfi-ẹ̀họ́nú-hàn káàkiri àdúgbò ní àárín oṣù lejì, ní ọdún 2023.
Coins.
Ní ọdún 1973, wọ́n gbé kọ́ìnsì wọlé, a sì ní kọ́ìnsì ní kọ́bọ̀ 1⁄2, 1, 5, 10 àti 25. Kọ́ìnsì 1⁄2 àti 1 ní wọ́n ṣe p̀lú idẹ, wọ́n sì fi kọ́pà ṣe àwọn owó ńlá. Àwọn kọ́ìnsì kọ́bọ̀ 1⁄2 ní wọ́n ṣe sí pẹ́pà ní ọdún náà. Ní ọdún 1991, àwọn kọ́ìnsì kékèèké bíi kọ́bọ̀ 1, 10 àti 25 ni wọ́n ṣe pẹ̀lú kọ́pà àti irin. Ní ọjọ́ kejìdínlọ́gbọ̀n oṣù kejì, ọdún 2007, wọ́n ṣe àwọn kọ́ìnsì tuntun síta bíi kọ́bọ̀ 50, ₦1 àti ₦2.
Banknotes.
Ní ọjọ́ kìíní oṣù kìíní, ọdún 1973, Central Bank ti Nàìjíríà gbé kọ́bọ̀ 50, ₦1, ₦5, ₦10 àti ₦20 jáde sínú pẹ́pà: ní oṣù kẹrin ọdún 1984, wọ́n yí àwọn àwọ̀ orí owó náírà wa padà lahti dẹ́kun kíkó owó jẹ́. Ní ọdún 1991, wọ́n tẹ ₦50 jáde, wọ́n si fi kọ́ìnsìn dípò kọ́bọ̀ 50 kobo àti ₦1 ní ọdún 1991. Èyí sì tẹ̀lé ₦100 ní ọdún 1999, ₦200 ní 2000, ₦500 ní 2001 àti ₦1,000 ní ọjọ́ kejìlá oṣù kẹwàá, ọdún 2005.
Ní oṣụ̀ kejì, ọdún 2007, àwọn ẹ̀yà tuntun fún ₦5 sí ₦50 bẹ̀rẹ̀ sí ní jáde. Ní àárín ọdún 2009 nígbà tí Sanusi Lamido Sanusi di Gómìnà CBN, wọ́n ṣèyípadà àwọn ₦5, ₦10 àti ₦50 sí owó náílọ̀n.
Lórih owó ₦1,000, wọ́n ṣe kiní kan si lẹ́yìn láti má fàyè ayédèrú. Àwọn àbùdá àdámọ́ ara owó náà ni àwòrán Alhaji Aliyu Mai-Bornu àti Dr. Clement Isong, tí wọ́n jọ fìgbà kan jẹ́ gómìnà CBN.
Lórí ìtẹ̀jáde àkọ́kọ́ tí wọ́n ṣe fún ₦100 ní ọjọ́ kìíní oṣù kejìlá, ọdún 1999, àwòrán àpáta Zuma, èyí tí wọ́n sọ pé ó wà ní Agbègbè Olú-ìlú Ìjọba Àpapọ̀ Nàíjíríà lára owó náà, àmọ́ Ìpínlẹ̀ Niger gan-an ni ó wà. Wọ́n padà yọ ìtọ́ka pé Abuja ni àpáta yìí wà kúrò lára owó náà.
Ní ọdún 2012, CBN gbèrò láti ṣàtẹ̀jáde owó tuntun fún ₦5,000. Ilé-ìfowópamọ́ náà tún pinnu láti ṣèyípadà ₦5, ₦10, ₦20 àti ₦50 sí kọ́ìnsìn tó ti padà di ìwé báyìí.
Ní ọjọ́ kejìlá oṣù kọkànlá, ọdún 2014, Central Bank of Nigeria gbèrò láti ṣàtúnṣe sí ₦100 ṣàjọyọ̀ ìdásílẹ̀ Nàìjíríà fún ọgọ́rùn-ún ọdún. Owó àtijọ́ àti tuntun jọra pẹ̀lú àwòrán Olóyè Obafemi Awolowo tó wà níwájú rẹ̀, àtúnṣe tó kọ̀ wà níbè ni àwọ̀ tí wọ́n pààrọ̀, àti àkọsílẹ̀ "One Nigeria, Great Promise". Lẹ́yìn owó tuntun náà ó ní kiní kékeré kan tí ènìyàn le síkàànì tí á sì gbé wa lọ sí àyọka tí wọ́n kọ lórí ìtàn Nàìjíríà.
Ní ọdún 2019, ₦100 gba àbùdá àdámọ̀ tuntun nígbà tí ìbọwọ́lùwé Priscilla Ekwere Eleje, tó jé Director of Currency operations fún Central Bank of Nigeria, tó sì tún jẹ́ obìnrin àkọ́kọ́ tó máa kọ́kọ́ wà nípò náà.
Ọ̀wọ́n gógó Náírà ní ọdun 2023.
Lẹ́yìn ìgbà tí banki àpapò yí àwọ̀ owó Náírà igba(₦200), eedegbeta(₦500) ati egberun(₦1000) po, owó Náírà ti sọ̀wọ́n. | Náírá |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9586 | 9586 | Euro
Euro ni oruko-owo Egbe Irepo Europe. Ami owo euro je €. | Euro |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9589 | 9589 | Barack Obama
44th American President
Barack Hussein Obama Jr. (ojó-ìbí rẹ̀ ni ọjọ́ kẹrin oṣù kẹjọ ọdún 1961) jẹ́ olóṣèlú àti Ààrẹ Orílẹ̀-èdè ilẹ̀ Amerika tele. Ó jẹ́ òloṣèlú orílẹ̀ èdè Améríkà, ọmọ ilé ìgbìmó aṣòfin láti ìpínlè Illinois, ọmọ ẹgbé òṣèlú Democrat. Barack Obama jẹ́ ọ̀kan nínú àwọn òṣèlú méjì tí wón figagbága láti jẹ Ààrẹ ilẹ̀ Amẹ́ríkà. Ẹni èkejì ni John Mccain. Ni ọjọ́ kẹrin oṣù kọkànlá ọdún 2008 Obama wọlé ìbò fún ipò Ààrẹ ilẹ̀ Amẹ́ríkà. Obama gorí oyè ní ogún jó osù kinni odún 2009. Barack Obama jé aláwọ̀ dúdú àkọ́kọ́ tí òkan nínú àwọn egbé òṣèlú nlá ti ilè Amẹ́ríkà fún ní ànfàní láti kópa nínú eré ìje àti di Ààrẹ ilè Amerika láti ẹgbẹ́ òṣèlú Democrat.
Ìgbésí ayé.
Wón bí Barack Obama ní ìlú Honolulu, ìpínlè Hawaii ní ọdun 1961. Àwòn òbí ré rí ara won ní ìgbà tí wón nka ìwé ní ilé èkó Unifásítì Hawaii ní ìlu Manoa. Bàba rè wá láti orílè èdè Kenya.
Barack Hussein Obama- àgbà, lọ ka ìwé nípa òrò ajé ní ilè Amerika. Ìya rè, ènìyàn funfun, ọmọ ilè Améríkà, Stanley Ann Dunham, jé ọmọ ilé èkó Unifásítì láti ìlu Wichitta, ìpínlè Kansas. Àwọn òbí ìya rè lòdì sí àjọṣe àwọn méjèjì, ṣùgbón wón fé ara wọn ní odún 1960.
Ọdún méjì léhìn tí wón bí Obama, bàbá rè lọ si Howard fún ìtèsíwájú èkọ rè, ṣùgbón kò mú ẹbí rè lọ nítorí àìsí owó. Ní àìpé ọjó wón yapa.
Ní ìgbà èkó rè ní Howard, Obama- àgbà fé Ruth Nidesand, ẹni tí ó bá padà sí orílè èdè Kenya léhìn ìparí èkò rè. Ruth Nidesand jé ìyàwó rè ẹ̀kẹ́ta, wón sì ní ọmọ méjì. Ní orílè èdè Kenya, Obama- àgbà bèrè iṣé ní ilé iṣé tí ó nwa epo ròbì, léhìn èyí, ó ṣiṣé fún ìjọba, gégébí olóòtú ètò ọrò ajé. Ó fi ojú kan ọmọ rè, Obama, ní ìgbàkan péré- ní ìgbà tí oní tòhún pé ọmọ ọdún méwàá. Obama- àgbà fi arapa nínú àgbákò ọkò nípa èyí tí ó sọ ẹsè méjèjì nù. Ní ìgbà tí ó pé ọmọ ọdún mérin-dí-láàdóta, ní ọdún 1982, ó sọ èmí rè nù nínú àgbákò ọkò.
Léhìn ìyapa pèlu bàba Obama, ìya rè fé Lolo Soetoro, ọmọ ilé èkó gíga unifasiti láti orílè èdè Indonesia. Ní ọdún 1967 ó sì bá Lolo Soetoro lọ sí Indonesia. Barack Obama ní ọbàkàn, obìnrin, ọmọ Lolo àti Stanley Ann. Stanley Ann Dunham pèhìndà ní ọdún 1995.
Àwọn ìtọ́kasí.
Wikinews ní ìròhìn lórí ọ̀rọ̀ yíì:
Nínú a ó rí ọ̀rọ̀ tójẹmọ́:
"'
Wikisource has original text related to this article: | Barack Obama |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9590 | 9590 | King Sunny Adé
Olóyè Sunday Adéníyì Adégẹyè (ọjọ́ọ̀bí- Ọjọ́ kejìlélógún Oṣù Ọ̀wẹwẹ̀, Ọdún 1946), tí a mọ̀ sí King Sunny Adé, jẹ́ olórin jùjú ọmọ Nàìjíríà, òǹkọ̀tàn-orin àti onimọ̀-ọlọ́pọ̀ irinṣẹ́. Ó jẹ́ ọ̀kan lára àwọn olórin tàkasúfèé tí ó ṣe àṣeyọrí káríayé, tí wọ́n sì tún mọ̀ ọ́ bí ọkàn lára àwọn olórin tó làmìlaka nígbà gbogbo.
Sunny Adé dá ẹgbẹ́ olórin àkọ́kọ́ rẹ̀ sílẹ̀ ní ọdún 1967, tí ó pè ní African Beats. Lẹ́yìn tí ó di onílùúmọ̀ọ́nká ni orílẹ̀-èdè Nàìjíríà tí ó dá ẹgbẹ́ akọrin rẹ̀ sílẹ̀ ni àkókò 1970, Sunny Ade bá ilé-iṣẹ́ Island Records ṣiṣẹ́ ní 1982 tí àwọn àwo rẹ̀ Juju Music (1982) àti Synchro System (1983) sì jẹ́ àgbà wọlé ní káríayé. Synchro System yìí ló mu wọlé gẹ́gẹ́ bíi ọ̀kan lára àwọn tí wọ́n du ipò Grammy, tí ó mu jẹ́ olórin àkọ́kọ́ láti Nàìjíríà tí yóò dé irú ipò bẹ́ẹ̀.
Iṣẹ́ àwo rẹ̀ tí ó pè ní Odù náà jẹ́ ìtẹ́wọ́gbà fún Grammy.
Sunny Ade ni ó jẹ́ alága ẹgbẹ́ olórin ti Nàìjíríà ní àkókò yìí.
Abẹ́lẹ.
Adé ni a bí ní Òṣogbo sí ìdílé ọba ti orílẹ̀-èdè Nàìjíríà láti Ondo. Nítorí náà ṣe ni Ọba Olóyè Ọmọọba ti àwọn ará ìlú Yorùbá.
Bàbá rẹ̀ jẹ́ organist ilé ìjọsìn, tí ìyá rẹ̀ jẹ́ oniṣowo kan.Adé fi ile-iwe grammar silẹ ni Ondo labẹ ete ti lilọ si Ile-ẹkọ giga Eko.
O gba bi ọkan ninu awọn akọrin pop olorin akọkọ ti Afirika lati ni aṣeyọri kariaye, a ti pe ni ọkan ninu awọn akọrin ti o ni agbara julọ ti gbogbo akoko. n Oṣu Kẹta ọdun 2017, o ti yan ajẹkù fun ipolongo Bibẹrẹ Pẹlu Me. minisita fun Alaye ti orilẹ-ede Naijiria Lai Mohammed .King Sunny ni ipa nipasẹ aṣáájú-ọna Juju Tunde Nightingale ati awọn eroja ti o ni agbara alailẹgbẹ lati ‘So wa mbe’ ara ti juju.
O da ipilẹ King Sunny Ade Foundation, agbari ti o ba pẹlu ile-iṣẹ iṣe adaṣe kan, ipinlẹ ti ile-iṣẹ gbigbasilẹ aworan, ati ile fun awọn akọrin ọdọ.
O jẹ olukọni ni abẹwo ni Ile-ẹkọ giga Obafemi Awolowo, Ile-Ife ati olugba ti aṣẹ ti Federal Republic.
Ere ori itage.
Ni awọn ọdun 1970 ati ọdun 1980 Adé bẹrẹ irin-ajo irin-ajo ti Ilu Amẹrika ati Yuroopu. Iṣe ipele rẹ ni a ṣe afihan nipasẹ awọn igbesẹ ijó onijagidijagan ati agbara gita.
Itusilẹ agbaye ti Juju Orin ati irin-ajo ti o tẹle ni “o fẹrẹ ṣọkan lapapọ nipasẹ awọn olototo (ti ko ba jẹ awọn alabara) nibi gbogbo”
A ṣàpèjúwe Adé ni The New York Times bi “ọkan ninu awọn oludari ẹgbẹ nla agbaye”, ninu Igbasilẹ bi “ẹmi ti afonifoji titun, ariwo rere ti a yoo nilati fun akoko diẹ lati wa” ati ni Sokoto
sunny Adé pẹlu ẹgbẹ́ rẹ ṣe ẹ̀rọ àrà ọ̀tọ̀ rẹ | King Sunny Adé |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9592 | 9592 | Orin hip hop
Orin hip hop je eka orin odeoni. | Orin hip hop |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9593 | 9593 | Bob Marley
Robert "Bob" Nesta Marley (6 February, 1945 – 11 May, 1981) je olorin reggae omo ile Jamaika. | Bob Marley |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9596 | 9596 | Reggae
Reggae je eka orin ti o koko bere lati ile Jamaika. | Reggae |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9606 | 9606 | UNICEF
UNICEF ni ede geesi duro fun "United Nations Children's Fund" (Ajo Isokan awon Orile-ede fun awon Omode). | UNICEF |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9607 | 9607 | Ìwọ̀n Ẹyọ Akáríayé SI
Ìwọ̀n Ẹyọ Akáríayé SI ti a mo bi iwon SI nisoki (lati ede fransi to je Le Système international d'unités) je ona iwon metriki.
</br> | Ìwọ̀n Ẹyọ Akáríayé SI |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9609 | 9609 | Ẹgbẹ́ Ìgbìmọ̀ Torile-ede Áfríkà
<ns>0</ns>
<revision>
<parentid>544455</parentid>
<timestamp>2023-09-25T09:30:17Z</timestamp>
<contributor>
<username>InternetArchiveBot</username>
</contributor>
<comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9.5</comment>
<model>wikitext</model>
<format>text/x-wiki</format>
ANC ni ede geesi duro fun "African National Congress" (eyun Egbe Igbimo Torile-ede Afrika). ANC je egbe oselu ni ile Guusu Afrika. | Ẹgbẹ́ Ìgbìmọ̀ Torile-ede Áfríkà |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9613 | 9613 | Lusaka
Lusaka je oluilu ati ilu t'otobijulo ni orile-ede Zambia. | Lusaka |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9628 | 9628 | Aristotulu
Aristotulu (Èdè Grííkì Ayéijọ́un: ) onímoye araàyèíjòun omo ilé Gréésì, akékò Plato àti olùko Aléksanda Eni ńlá. | Aristotulu |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9629 | 9629 | Orílẹ̀
Orílẹ̀ jẹ́ àkójọ àwọn Orílẹ̀-èdè àti agbègbè ńlá. Àwọn orílẹ̀ tó wà lágbáyé ni Asia, Africa, North America, South America, Antarctica, Europe, àti Australia.
Agbegbe ati piposi.
Àkójọ ilẹ̀ àwọn orílẹ̀ ni 148,647,000 km², tàbí 29.1% ilẹ̀ ayé (510,065,600 km2). | Orílẹ̀ |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9631 | 9631 | Internet
Íńtánẹ́ẹ̀tì jẹ́ asopọ̀ bí ìtakùn àwọn ẹ̀rọ kọ̀m̀pútà káàkiri àgbáyé fún ìpàṣípààrọ̀ ìpolongo àti ìmọ̀. Ní èdè Gẹ̀ẹ́sì ó wá láti orúkọ "inter - network", nítorí náà ní èdè Yorùbá à ń pè ní "Íńtánẹ́ẹ̀tì". | Internet |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9632 | 9632 | Tessalonika
Thessaloniki tabi Salonika je ilu ni orile-ede Griisi | Tessalonika |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9633 | 9633 | Yúróòpù | Yúróòpù |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9647 | 9647 | Raila Odinga
Raila Amollo Odinga (born January 7, 1945) je oloselu omo ile Kenya, lowolowo o je Alakoso Agba ile Kenya ninu ijoba idarapo.
A bí i ní Maseno, Kizumu District, Nyanza Prorince ní January 1945. Ó rí ẹ̀kọ́-ọ̀fẹ́ ní 1965 èyí tí ó fi lọ kàwé ní Technical University of Magdeburg (tí ó jẹ́ ara Otto von Gueriche University of Magdeburg) ní East Germany. Ní ọdún 1970, ó jáde ó si gba oyè lórí Mechanical Engineening. Nígbà tí ó dé Kenya, ó ṣe olùkọ́ ní University of Naírobì kí ó tó lọ máa ṣe òṣèlú. Ní ọdún 1975, wọ́n sọ ọ́ di Deputy Director of the Kenya Burean of Standards iṣẹ́ tí ó ṣe títí tí wọ́n fi sọ ọ́ sí ìhámọ́ ní 1982. Wọ́n fi i sílẹ̀ ní oṣù kẹfà 1988, wọ́n tún tún un mú ní oṣù kẹ́jọ. Wọ́n fi sílẹ̀ ní ọjọ́ kejìlá oṣù kéfà 1989 wọ́n tún mú un padà ní ọjọ́ karùn-ún oṣù kéje ọdún 1990 pẹ̀lú Keneth Matiba àti Charles Rubia. Bí wọ́ ṣe dá a sílẹ̀ ní ọjọ́ kọkàndínlógún oṣù kẹfà ọdún 1991, ńṣe ni ó sá gba Norway lọ Ó ní wọ́n fẹ́ pa òun. Ó padà sí Kenya ní 1992, ó dara pọ̀ mọ́ ẹgbẹ́ òṣèlú FORD eyí tí baba rẹ, Jaramongi Oginga Odinga ń darí. Nígbà tí bàbá rẹ̀ kú ní oṣù kìíní ọdún 1994 tí Michacl Waimalwa kijana di olórí ẹgbẹ́ náà Raila ta kò ó ṣùgbọ́n ó fidí rẹmi èyí ló mu un (Raila) kúrò nínú ẹgbẹ́ náà tí ó sì lo dara pọ̀ mọ́ National Development Party (NDP). | Raila Odinga |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9648 | 9648 | Mwai Kibaki
A bí Kìbákì ní ọjọ́kẹ̀ẹ̀ẹ́dógún oṣù kọ́kànlá ọdún (1931-2022) Orúkọ ìbatisi rẹ̀ ni Emilio Stanley ṣùgbọ́n kò pé tí ó fi orúkọ yìí sílẹ̀ tí ó ń jẹ́ orúko kìkúyí. Òjíṣẹ́ Ọlọ́run kan ara Ítálì ni ó sà á lámì. Ọmọ ìjọ Àgùdà (Catholic) ni Kìbákì. History àti Political Science ni ó kà ní Màkéréré University ní Kampala, Uganda. Òun ni ó ṣ eipò kìíní nínú kíláàsì rẹ̀ nígbà tí ó jáde ní 1955. Ó fi ẹ̀kọ́-òfẹ̀ lọ London School of Economics níbi tí ó ti ka Public finance tí ó sì gboye B.Sc ní 1959. Ó pada sí makerere. Ó ṣe iṣẹ́ olùkọ́ díẹ̀ kí ó tó fi iṣẹ́ náà sílẹ̀ lọ máa ṣe òṣèlú. Ó gbé àpótí ó wọlé sí ilé aṣòfin. Wọ́n jọ dá ẹgbẹ́ Kenya African National Union (KANU) sílẹ̀ ni ní 1960 Lẹ́yìn ọdún méjì tí ó ti wà nílé aṣòfin,wọ́n sọ ọ́ di Minister of Commerce and Industry. Nígbà tí Arap Moi di àrẹ lẹ́yìn ikú Jomo Kenyatta ní 1978, ó di igbá kejì àrẹ. Ní ọdún 1990, ó dá ẹgbẹ́ tirẹ̀ tí ó ń jẹ́ Democratic Party sílẹ̀ Ní ọdún 2002, ó di ààrẹ Kenya. | Mwai Kibaki |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9649 | 9649 | Emeka Anyaoku
Eleaza Chukwemeka Anyaoku
A bí i ní 18th January, 1932 ní ìpínlẹ̀ Anambra ní ilẹ̀ Nàìjíríà. Ó lọ sí ile-ẹ̀kọ́ ní Merchant of Light School, Oba; University of Ibadan, Institute of Public Administration, London; Cavillam Institute, France. Ó ti ṣe minister of foreign affairs rí. Ó ṣiṣẹ́ ní Foreign Service. Ó jẹ Secretary Commonwealth. | Emeka Anyaoku |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9650 | 9650 | Felix Ohiwerei
Felix Omoikhoje Aizobeoje Ohiwerei je onisowo omo ile Naijiria. A bí i ní 18th January, 1937 ní Owan ní ipinle Edo ní ilẹ̀ Nààjíríà. Ó lọ sí ilé-ẹ̀kọ́ ní St David’s School Arbiosi ni 1944-1946; Government School, Owerri 1947-1950, Government Secondary School, owerri 1951-1955; Nigerian College of Arts, Science and Technology 1956-1958; University College (tí ó ti di University of Ibadan) Ibadan 1958-1961; Ó dara pọ̀ mọ Nigerian Breweries ní 1962 gẹ́gẹ́ bí i manager tí ó wà lẹ́nu ìkọ́ṣẹ́. Ó bẹ̀rẹ̀ iṣẹ́ ó sì bẹ̀rẹ̀ síí ní ìgbéga títí tí ó fi di Chairman àti Chief Executive officer ilé-iṣẹ́ náà ní 1997. Ó di se a laja Lever Brothers Plc (tí ó di di Unilever), ó ṣe alága virgin Anline . Ó jẹ́ fellow Nigerian Marketing Association (NMA), Geographical fcuty of Nigeria, Institute of Directors àti Adverlising Practitioners of Nigeria. | Felix Ohiwerei |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9651 | 9651 | Herbert Macaulay
Herbert Samuel Heelas Macaulay (November 14, 1864—May 7, 1946) jẹ́ olóṣèlú ọmọ orílẹ̀-èdè Nàìjíríà.
Ọmọ-ọmọ Bíṣọọ́ọ̀bù Samuel Ajayi Crowther ní Herbert Macaulay jẹ́. A bí i ní ọdún 1864. Ó gboyè ìmọ̀ ìjìnlẹ̀ ẹ̀rọ lórílẹ̀-èdè Gẹ̀ẹ́sì. Ó dá ẹgbẹ́-òṣèlú sílẹ̀ lọ́dún 1923. Ó kú ní ọdún 1946 níbi ti ó ti n ṣe ìpolongo ìbò. | Herbert Macaulay |
https://yo.wikipedia.org/wiki?curid=9652 | 9652 | Nnamdi Azikiwe
Benjamin Nnamdi Azikiwe (November 16, 1904 – May 11, 1996) tabi Zik jẹ ọmọ orílẹ̀-èdè Nàìjíríà, láti ẹ̀yà Igbo. Ọkan ninu awon ólósèlú pàtàkì ni Azikiwe jẹ ni Nàìjíríà, o si jẹ asíwájú fun Ifegbega orile-ede ara ẹni ni Nàìjíríà lodeoni, bẹ sini o tun jẹ Aare ile Naijiria akọkọ ni Ìgbà Òṣèlú Àkọ́kọ́ ilẹ̀ Nàìjíríà leyin igbati Nàìjíríà gba ominira ni odun 1960.
Ìgbà èwe.
A bí Azikiwe ní ojo 16 osu kokanla ọdún 1904 ni Zungeru, ni apa ariwa Naijiria botile jepe awon obi re je Ígbò lati apa ilaoorun Naijiria. Nnamdi tumosi "baba mi wa laaye." Leyin eko re Methodist High School ni Èkó o gbera lo si ile Amerika. Nibe o ka we ni Yunifasiti Howard ni Washington, D.C. ko to di pe o pari eko re ni Yunifasiti Lincoln ni Ipinle Penssylvania ni 1930. Ó kàwé ní calabar àti Èkó. Òun ni olóòtu, Morning Post West African Pilot. Ó di ènìyàn dúdú àkọ́kọ́ tí yóò je Gomina-Gbogbogbo fun Nigeria ní 1960. Ó se ìdásílè University of Nsukka. Ó kú ní odún 1996.
Àwọn ìṣe.
Siki (ni odun 1961)
Odisse mí :ìwé nípa ayé mi (1971)
I tún ṣe ilẹ̀ Áfríkà (1973)
Liberia ni ayé iselu (1931) ISBN 978-2736-09-0
Ìlànà oselu fun Nàìjíría (1943)
Mo ní igbagbo orile-ede Naijiria (1969)
Eré ìdárayá.
Azikiwe kopa ni ère ìjà owó , ère sisa, ìwé do ,ère if ẹsẹ gba àti tẹ́nìsi
Ere agbaboolu je nìkan tí àwọn oyinbo gbé wa si ile Naijiria nígba tí wọn wá goba ni ile Áfríkà.Nígba tí ère yí bẹ̀rẹ̀ àwọn oyinbo yọ àwọn mìíràn kúrò. Nnamdi wá rí kini yí bí búburú, nípa ère agbaboolu àti oselu. Ní ọdún 1934, wọn ò je ki Zik kopa ni èresisa nitori pe wọn kò fẹ́ kí Naijiria kópa ni ère na. Leyin eyi òsì sele pé wọn jẹ ki Zik kópa nítorí pé ó jẹ́ ọmọ ibo, Nnamdi wá dà gbẹ tiẹ̀ sílè ti o je (Zik's Athletic Club ZAC) ẹgbẹ́ yí fún gbó awom on Naijiria ti o ni ifẹ orisirisi ère idaraya to wá. Ní ọdún 1942 ẹgbẹ́ yí ṣe àkókò ni irẹ idaraya tí ìlú Èkó At ère ìrántí ogún. Leyin ti wọn parí ère yí ni odun yẹ.,Nnamdi wá sí ẹka ẹgbẹ́ yí káKírì Nigeria. | Nnamdi Azikiwe |